Zgłoszenie udziału Rzecznika Praw Obywatelskich w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie pytania prawnego Sądu Okręgowego w Lublinie II Wydział Cywilny, dotyczącego kosztów sądowych w sprawach cywilnych z dnia 2016-12-09.
Zgłoszenie udziału Rzecznika Praw Obywatelskich w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie pytania prawnego Sądu Okręgowego w Lublinie II Wydział Cywilny, dotyczącego kosztów sądowych w sprawach cywilnych.
Rzecznik Praw Obywatelskich, pismem z 9 grudnia 2016 r., przedstawił następujące stanowisko: art. 104a ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych – w zakresie, w jakim w elektronicznym postępowaniu upominawczym wyłącza możliwość uzyskania przez stronę pozwaną zwolnienia od kosztów sądowych – jest niezgodny z Konstytucją.
Zakwestionowany w pytaniu prawnym art. 104a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych skutkuje ustawowym usankcjonowaniem obowiązku uiszczenia należności sądowej przez stronę także w przypadku, gdy nie ma ona realnej możliwości podołania konkretnemu obowiązkowi fiskalnemu. Zaistniała sytuacja w sposób rzeczywisty i istotny ogranicza możliwość dochodzenia ochrony praw na drodze sądowej, gdyż w praktyce skutkuje zaniechaniem korzystania przez dany podmiot z drogi sądowej (naruszenie art. 77 ust. 2 Konstytucji).
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich wprowadzane w ramach przepisów kosztowych ograniczenia nie mogą zamykać lub ograniczać dostępu do sądu danemu podmiotowi w taki sposób lub do takiego stopnia, by uszczerbku doznała sama istota rozpatrywanego prawa. Wysokość opłat oszacowana w świetle szczególnych okoliczności danej sprawy, w tym m.in. zdolności strony do ich uiszczenia oraz faza postępowania, w której nałożono omawiane ograniczenie, są czynnikami istotnymi z punktu widzenia rozstrzygnięcia, czy dana osoba mogła korzystać ze swojego prawa dostępu i czy miała zagwarantowane prawo rozpatrzenia swojej sprawy przez sąd.
Koszty sądowe nie powinny być więc nadmierne i nie powinny stanowić nieuzasadnionego ograniczenia prawa do wnoszenia środków procesowych, aby nie powodować naruszenia samego prawa dostępu do sądu. Nadmierna sztywność systemu ograniczającego dopuszczalność zwolnienia od kosztów sądowych może skutkować ograniczeniem prawa do sądu. Wszelkie przepisy nakładające obowiązki uiszczenia kosztów sądowych, a więc także normy limitujące możliwość uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych, winny być rozpatrywane z punktu widzenia dopuszczalności ograniczenia konstytucyjnego prawa do sądu. Unormowania dotyczące kosztów postępowania są bowiem ściśle związane z realizacją konstytucyjnych reguł porządku prawnego, które gwarantują skuteczną ochronę praw jednostek przez dostęp do sądu.
Zdaniem Rzecznika bezspornym pozostaje fakt, że w państwie prawa indywidualny tryb kontroli sytuacji majątkowej i życiowej uczestników postępowania cywilnego przez niezawisłe sądy pozostaje koniecznym i najbardziej efektywnym środkiem zapewnienia rzeczywistej realizacji konstytucyjnego prawa dostępu do sądu. Dokonane przez ustawodawcę w ramach zakwestionowanego przepisu prawa obligatoryjne wyłączenie możliwości decydowania przez sąd o zwolnieniu z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych nie tylko narusza więc art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 2 Konstytucji, ale także stanowi przejaw pozbawionego racjonalnych podstaw ograniczenia władzy sądowniczej przez ustawodawcę.
Tak więc efektem funkcjonowania kwestionowanego przepisu prawa w obrocie prawnym pozostaje istotne ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu. Ponadto, w ocenie Rzecznika ustawodawca przekroczył zatem zakres przyznanej mu swobody legislacyjnej, bezpodstawnie eliminując w ramach elektronicznego postępowania upominawczego możliwość przyznania stronie pozwanej przez orzekający w sprawie sąd zwolnienia od kosztów sądowych.