Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Prezydenta RP w sprawie uchwalonych przez parlament ustaw o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych.

Rzecznik Praw Obywatelskich, jako organ konstytucyjnie zobowiązany do stania na straży praw i wolności człowieka i obywatela, ma za zadanie obserwować proces legislacyjny i informować o wszelkich potencjalnych zagrożeniach w tym zakresie. W ocenie Rzecznika przyjęcie wskazanych ustaw nie służy kompleksowej reformie wymiaru sprawiedliwości, lecz zmierza do podporządkowania sądów władzy politycznej.

Zawarta w ustawie o Krajowej Radzie Sądownictwa propozycja odebrania władzy sądowniczej uprawnienia do wyboru sędziów pełniących funkcję członków KRS i przekazania go władzy ustawodawczej skutkuje ryzykiem zwiększenia ingerencji politycznej w zarządzanie wymiarem sprawiedliwości. Konstytucja przewiduje, że sposób wyboru członków KRS określa ustawa, nie oznacza to jednak, że ustawodawca ma całkowitą swobodę regulacyjną w tym zakresie. Propozycje legislacyjne w tym względzie muszą bowiem uwzględniać konstytucyjne zasady odnoszące się do gwarancji niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

Drugą zmianą wywołującą konstytucyjne wątpliwości jest zmiana wewnętrznego ustroju KRS poprzez utworzenie w ramach tego organu dwóch nieznanych Konstytucji izb, w postaci Pierwszego oraz Drugiego Zgromadzenia. W doktrynie prawa konstytucyjnego podnosi się, że Krajowa Rada Sądownictwa działa jako jednolity organ kolegialny, a wszystkim jej członkom przysługuje jednakowa pozycja w jej składzie, w szczególności jednakowe prawo głosu. Tymczasem, w myśl proponowanych zmian, Pierwsze Zgromadzenie miałoby możliwość zawetowania powołania sędziego, które mogłoby zostać przełamane jedynie, przez jednomyślne zagłosowanie przez członków Drugiego Zgromadzenia. W ocenie Rzecznika taka jednomyślność w głosowaniu byłaby szczególnie trudna do osiągnięcia w praktyce, czego konsekwencją byłaby decydująca rola władzy ustawodawczej i wykonawczej, które byłyby w stanie faktycznie kontrolować oraz blokować procesy powołania sędziów.

Obawy Rzecznika budzi również wygaszenie kadencji dotychczasowych członków KRS po upływie 30 dni od wejścia w życie zmienionej ustawy. Konstytucja przewiduje, że „ustrój, zakres działania i tryb pracy Krajowej Rady Sądownictwa oraz sposób wyboru jej członków, określa ustawa”. Zdaniem Rzecznika przepis ten nie upoważnia ustawodawcy zwykłego do przerwania konstytucyjnie określonej kadencji wybranych członków Rady, ponieważ nie obejmuje on zagadnienia kadencyjności wybranych członków KRS, która regulowana jest odrębną jednostką redakcyjną ustawy zasadniczej.

Odnośnie Prawa o ustroju sądów powszechnych Rzecznik zauważył, że przyznanie Ministrowi Sprawiedliwości dyskrecjonalnej władzy w powoływaniu prezesów i wiceprezesów sądów sprzyja tworzeniu systemu, w którym prezesi sądów mogą być dyspozycyjni wobec Ministra Sprawiedliwości. Proponowany w ustawie mechanizm powołania prezesów może prowadzić do niedopuszczalnego konstytucyjnie wywierania przez Ministra Sprawiedliwości nacisku na te podmioty w sferze judykacyjnej, a także – za ich pośrednictwem – na sędziów. Niepokojące jest również uzależnienie powołania sędziów wizytatorów od opinii Ministra Sprawiedliwości, co oznaczać będzie, że nie będą oni uznawani w środowisku sędziów za osoby bezstronne, a należy przy tym zauważyć, że wizytatorzy mają duży wpływ na rozwój sędziowskich ścieżek zawodowych poprzez formułowanie ocen dotyczących jakości pracy sędziów.

Wątpliwości Rzecznika wzbudzają również przyjęte w ustawie zmiany odnoszące się do zasad odwoływania prezesów i wiceprezesów sądów przez Ministra Sprawiedliwości w toku kadencji. Przesłanki odwołania prezesów sądów mają bowiem charakter klauzul generalnych i mogą prowadzić do podejmowania przez organ władzy wykonawczej, jakim jest Minister Sprawiedliwości, dyskrecjonalnych decyzji, które w nieproporcjonalny sposób ingerują w wykonywanie władzy sądowniczej przez prezesów sądów.

Wskazane powyżej instrumenty, w ocenie Rzecznika, prowadzą do przekroczenia granic zewnętrznego nadzoru Ministra Sprawiedliwości nad sądami powszechnymi. Poprzez zbyt silne powiązanie między Ministrem Sprawiedliwości, a przedstawicielami władzy sądowniczej przyjęte w ustawie rozwiązania nadają władzy sądowniczej kształt uniemożliwiający jej działanie w sposób zgodny ze standardami konstytucyjnymi i międzynarodowymi, a tym samym podważają społeczną wiarygodność sądu jako instytucji niezależnej od innych władz.

Rzecznik dostrzega konieczność reformy wymiaru sprawiedliwości, jednak jego zdaniem rzeczywistymi problemami wymagającymi refleksji oraz propozycji legislacyjnych są kwestie takie jak m.in. wsparcie sędziów poprzez zwiększenie liczby asystentów sędziów, wzmocnienie udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości czy wykorzystanie alternatywnych sposobów rozwiązywania sporów. Zamiast powyższego, ustawy zawierają rozwiązania, które podważają gwarancje niezawisłości sędziów i niezależności sądów.

Rzecznik zwrócił się do Prezydenta z prośbą o skorzystanie z możliwości przewidzianej przez Konstytucję, tj. przekazanie Sejmowi wskazanych na wstępie niniejszego pisma ustaw z umotywowanym wnioskiem do ponownego rozpatrzenia.