Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie z wniosku Prokuratora Generalnego o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów Kodeksu wykroczeń z dnia 2018-02-02.
Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie z wniosku Prokuratora Generalnego o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów Kodeksu wykroczeń.
W niniejszej sprawie przedmiotem kontroli jest art. 138 Kodeksu wykroczeń, zgodnie z którym kto zajmując się zawodowo świadczeniem usług, żąda i pobiera za świadczenie zapłatę wyższą od obowiązującej albo umyślnie bez uzasadnionej przyczyny odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany, podlega karze grzywny. Prokurator Generalny kwestionuje zgodność tego przepisu z Konstytucją w części, w jakiej penalizuje odmowę świadczenia usługi bez uzasadnionej przyczyny, rozumianego w ten sposób, że zasady wiary i sumienie nie są uzasadnioną przyczyną odmowy świadczenia usługi. Wnioskodawca dopatruje naruszenia przepisów Konstytucji przez art. 138 w nadmiernej ingerencji i represyjności, która nie jest w jego ocenie niezbędna, ponieważ wystarczające dla zapewnienia prawidłowej realizacji zarówno pierwotnego celu wprowadzenia tej regulacji, jak i funkcji, którą zaczęła faktycznie pełnić w późniejszym okresie, są środki cywilnoprawne.
Rzecznik Praw Obywatelskich nie może zaakceptować powyższego stanowiska. Analiza orzecznictwa prowadzi do wniosku wręcz przeciwnego, ani ustawa o równym traktowaniu, ani Kodeks cywilny, nie zapewniają skutecznej ochrony przed tego rodzaju dyskryminacją. W ocenie Rzecznika, faktycznym przedmiotem ochrony w sprawach o naruszenie zasady równego traktowania jest bowiem godność osoby dyskryminowanej, w drugiej natomiast kolejności przysługujące jej prawa majątkowe. W efekcie, ustawa o równym traktowaniu uniemożliwia dochodzenie na drodze sądowej roszczeń z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w sytuacji, w której ofiara dyskryminacji nie poniosła szkody majątkowej, jednak z całą pewnością nastąpiło naruszenie jej godności, czci lub dobrego imienia.
Ponadto, Rzecznik zauważył, że dochodzenie zadośćuczynienia na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego jest dużo bardziej skomplikowane, niż dochodzenie odszkodowania z ustawy o równym traktowaniu, która stanowi samodzielną podstawę prawną żądania naprawienia szkody za naruszenie zasady równego traktowania i przewiduje prostszą, względniejszą dla pokrzywdzonego ścieżkę dochodzenia jego roszczeń. Poszkodowany, który żąda ochrony przed dyskryminacją na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o ochronie dóbr osobistych, jest bowiem zobowiązany udowodnić nie tylko sam fakt naruszenia zasady równego traktowania, ale także winę sprawcy naruszenia, krzywdę, która musi być wykazana w procesie odrębnie, niezależnie od okoliczności naruszenia, oraz jej wysokość.
Zdaniem Rzecznika jedynym skutecznym środkiem ochrony przed niezgodną z prawem dyskryminacją w dostępie do usług polegającą na odmowie świadczenia usługi ze względu na cechę osobistą klienta jest art. 138 Kodeksu wykroczeń. Przepis ten jest dużo bardziej efektywny niż pozew cywilny z roszczeniem o odszkodowanie na podstawie ustawy o równym traktowaniu czy roszczeniem o zadośćuczynienie na podstawie przepisów o ochronie dóbr osobistych Kodeksu cywilnego. Postępowanie w sprawie o wykroczenie jest postępowaniem dla pokrzywdzonego dyskryminacją przede wszystkim bezkosztowym, tymczasem skierowanie pozwu do sądu powszechnego wiąże się z jego opłaceniem, a w razie przegranej, pokryciem nieraz bardzo wysokich kosztów postępowania. Ponadto, w sprawie o wykroczenia aktywność pokrzywdzonego może ograniczyć się do zawiadomienia organu ścigania i złożenia zeznań, to organ ścigania gromadzi dowody, sporządza wniosek o ukaranie i popiera go przed sądem. Tymczasem w sprawie cywilnej, to na pokrzywdzonym spoczywa ciężar sporządzenia pozwu i popierania go przed sądem.
Odnosząc się do zarzutu ograniczenia wolności sumienia i religii, w ocenie Rzecznika wzorzec kontroli wskazany przez wnioskodawcę jest nieadekwatny. Wolność sumienia i religii nie usprawiedliwia bowiem odmowy świadczenia usługi ze względu na cechę osobistą klienta. Zdaniem Rzecznika obecne brzmienie zaskarżonego przepisu nie stoi zatem na przeszkodzie takiemu jego rozumieniu, które w wyjątkowych wypadkach umożliwiałoby poszanowanie wolności sumienia i religii usługodawcy.
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego trudno uznać, by penalizacja odmowy świadczenia usługi bez uzasadnionej przyczyny zaspokajała społeczne poczucie sprawiedliwości. Rozwiązanie to nie spełnia też celu ogólnoprewencyjnego. Ma to związek przede wszystkim z niską świadomością społeczną co do charakteru kwestionowanej regulacji, jaki się jej obecnie przypisuje. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że sankcja wynikająca z art. 138 k.w. i praktyka jej stosowania nie potwierdzają tezy, że rozwiązanie to oddziałuje na sprawcę wykroczenia w taki sposób, że nie popełni on w przyszłości danego czynu. Analiza praktyki stosowania skarżonej normy potwierdza, że w sprawach dotyczących art. 138 albo wymierzane kary są niskie, albo sąd odstępuje od ich wymierzenia. Trudno zatem uznać, że skarżona norma ma walor prewencyjny czy wychowawczy. Nie realizuje ona także funkcji represyjnej. Zdaniem Trybunału kwestionowana norma nie kompensuje również w dostateczny sposób naruszenia związanego z dyskryminacją. By naprawić uszczerbek w dobrach osobistych osoby, która doznała dyskryminacji, konieczne jest bowiem uruchomienie innych środków prawnych. Art. 138 k.w. nie jest przydatny ani do ochrony interesów ekonomicznych konsumentów, ani do ochrony niematerialnych interesów konsumentów, ani wreszcie do ochrony przed działaniami antydyskryminacyjnymi. Ponadto, jeśli jednym z podstawowych interesów konsumenta jest to, by usługa, o którą się zwraca była zrealizowana, a z art. 138 k.w. nie wynika obowiązek określonego działania dla zobowiązanego do świadczenia, to ukaranie za odmowę świadczenia usług umyślnie bez uzasadnionej przyczyny nie ochroni interesów konsumenta. Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny uznał, że penalizacja odmowy świadczenia usług, o której mowa w art. 138 k.w., nie jest konieczna dla ochrony interesów konsumentów ani ochrony przed aktami dyskryminacji.