Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione z dnia 2018-10-09.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione.
W kręgu zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich pozostaje zagadnienie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Nabiera ono szczególnego znaczenia współcześnie wobec zjawiska intensyfikacji i instytucjonalizacji obrotu gospodarczego, kiedy to jego uczestnikami są w istotnej mierze właśnie podmioty zbiorowe, w tym spółki.
Zmiany zaproponowane w projekcie ustawy dotyczącej tej materii niewątpliwie mogą przyczynić się do zwiększenia liczby prowadzonych postępowań i w konsekwencji podniesienia wpływów budżetu państwa. Tym niemniej, szereg z projektowanych rozwiązań budzi istotne wątpliwości co do ich proporcjonalności oraz zgodności ze standardami sprawiedliwego procesu.
Przede wszystkim Rzecznik wskazał, że ustawa w istocie zrywa z koncepcją odpowiedzialności opartej na winie. Do przypisania podmiotowi odpowiedzialności wystarczające ma być bowiem stwierdzenie, że miał miejsce czyn zabroniony, bez konieczności ustalania konkretnego sprawcy. Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma się aktualizować, nawet jeśli sprawca samego czynu zabronionego nie ponosi odpowiedzialności, np. z powodu braku winy.
Choć konieczność oczekiwania na prawomocne orzeczenie sądu w sprawie przeciwko osobie fizycznej stanowi istotnie pewną barierę przed pociągnięciem do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, w ocenie Rzecznika tylko ten warunek wstępny daje gwarancję zasadnego przypisania tej odpowiedzialności. Jeśli bowiem sprawca czynu „bazowego” nie odpowiada za przestępstwo, które popełnił ponieważ np. występują okoliczności wyłączające tę odpowiedzialność, za nieproporcjonalne uznać należy przypisywanie odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu. Stanowiłoby to pułapkę legislacyjną zastawioną na osoby działające w ramach podmiotów zbiorowych, bowiem nawet jeśli ich zachowanie nie będzie przestępne (np. z uwagi na brak winy), odpowiedzialność zostanie „przerzucona” na podmiot zbiorowy.
Oprócz obecnie obowiązującej kary pieniężnej, proponowany art. 16 pkt 2 wprowadza karę rozwiązania lub likwidacji podmiotu zbiorowego. Kare tę Rzecznik ocenił jako niezwykle surową w kontekście braku konieczności zawinienia czynu „bazowego” oraz pośredniej odpowiedzialności członków organów podmiotu zbiorowego. Szczegółowe przesłanki wymierzenia tej kary są zaś nader nieprecyzyjne.
Z kolei projektowany art. 17 pkt 3 wprowadza nieznany obecnej ustawie środek karny polegający na zakazie prowadzenia określonej działalności. Orzeczenie tego środka nie jest obwarowane podobnymi ograniczeniami, jak kara likwidacji podmiotu, lecz w istocie jego wymierzenie może mieć analogiczny skutek, jeśli jego zakres dotyczyć będzie wszystkich pól działalności danego podmiotu. Co więcej, zakaz ten może być orzeczony tytułem środka zapobiegawczego, a zatem jeszcze nawet przed finalnym przypisaniem odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu. Rozwiązania te mogą, zdaniem Rzecznika, prowadzić do nieproporcjonalności wymierzonej kary w stosunku do wagi czynu zabronionego.
Rzecznik zauważył także, że projektowany art. 38 ust. 1 w zw. z projektowanym art. 44 ust. 2 łącznie stanowią, że przesłanką wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu jest istnienie interesu społecznego, zaś jedynym organem uprawnionym do przeprowadzenia oceny zaistnienia tej przesłanki jest prokurator. W efekcie prowadzenie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu uzależnione jest w całości od prokuratora. Stanowi to zerwanie z obowiązującą w prawie karnym zasadą legalizmu oraz powoduje poważne zagrożenie, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych będzie stosowana wybiórczo i instrumentalnie.
Rzecznik negatywnie ocenił również art. 63 ust. 1 projektu, który wprowadza swoistą retroaktywność proponowanych przepisów. Stanowi bowiem, że nową ustawę stosuje się do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, o ile spełnione są przesłanki odpowiedzialności na podstawie przepisów dotychczasowych. W przypadku takim, zastosowanie znajdą znacznie surowsze i bardziej niekorzystne dla podmiotu zbiorowego zasady dotyczące kar, środków karnych, środków zapobiegawczych, a także rozwiązania procesowe, co stanowi oczywiste naruszenie wynikającej z art. 42 ust. 1 Konstytucji oraz art. 7 zasady lex severior retro non agit.
Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie wprowadzenia do projektu ustawy zmian, które zapewniłyby jego zgodność z konstytucyjnymi standardami tworzenia prawa, zwłaszcza z zasadą rzetelnego procesu i proporcjonalności, ze szczególnym uwzględnieniem wątpliwości wskazanych w niniejszym wystąpieniu.