Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej zgodności z Konstytucją przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz ustawy o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych z dnia 2019-08-03.
Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej zgodności z Konstytucją przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz ustawy o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych.
Decyzją Prezydenta Miasta, utrzymaną w mocy decyzją Wojewody, ustalono lokalizację drogi powiatowej. Decyzja ta objęła m.in. nieruchomość skarżących. W świetle ówcześnie obowiązujących przepisów decyzja taka wywierała skutek wywłaszczeniowy. Zgodnie bowiem z art. 12 ust. 1 i ust. 4 ustawy o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych decyzja o ustaleniu lokalizacji drogi zatwierdzała jednocześnie projekt podziału nieruchomości. Nieruchomości wydzielone liniami rozgraniczającymi drogi stawały się zaś z mocy samego prawa własnością odpowiednio: Skarbu Państwa bądź właściwej jednostki samorządu terytorialnego. Ustawowym skutkiem decyzji lokalizacyjnej było więc przejście nieruchomości przeznaczonej pod budowę drogi publicznej na własność odpowiedniego podmiotu publicznego.
W 2014 r. skarżący wystąpili z wnioskiem o zwrot części ww. nieruchomości, argumentując, że stała się ona zbędna na cel wywłaszczenia, ich zdaniem inwestycja w całości miała zostać zrealizowana jedynie na części spornej nieruchomości. Decyzją z 6 lipca 2015 r. Starosta umorzył jednak postępowanie. Wojewoda zaś decyzją z 25 września 2015 r. uchylił decyzję Starosty i orzekł o odmowie zwrotu przedmiotowej nieruchomości. Korzystny dla skarżących wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z 16 marca 2016 r. uchylający obie decyzje został z kolei uchylony wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z 12 września 2018 r., który to Sąd jednocześnie oddalił skargę. Tym samym ostatecznie utrzymano w mocy decyzję Wojewody odmawiającą zwrotu przedmiotowej nieruchomości. Zasadniczą przyczyną takiego rozstrzygnięcia było przyjęcie przez NSA, iż pomimo tego, że przejęcie własności w trybie specustawy drogowej co do istoty swojej ma cechy wywłaszczenia, de lege lata nie jest możliwy zwrot takiej nieruchomości, nawet jeżeli okazała się ona zbędna na cele wywłaszczenia.
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich niemożność odzyskania nieruchomości wywłaszczonych na potrzeby budowy dróg publicznych wydaje się sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości. Po pierwsze, brak rzeczywistej potrzeby wywłaszczenia jest dla odbiorców ewidentny, droga bądź nie została wybudowana, bądź przebiega innym korytarzem. Przymusowe odebranie własności prywatnej odbyło się zatem "na wyrost", stanowiąc swoisty eksces władzy administracyjnej poza granicami konstytucyjnej dopuszczalności. Po drugie, wywłaszczenie w trybie specustawy, o ile zapewnia szczególne preferencje dla inwestora, o tyle dla właścicieli prywatnych jest szczególnie dolegliwe. Są oni pozbawieni szeregu gwarancji ochronnych, jakie zapewnia klasyczna procedura wywłaszczeniowa z ustawy o gospodarce nieruchomościami. Brak etapu rokowań, proceduralne obostrzenia, istotne ograniczenie sądowej ochrony własności, odłożenie w czasie wypłaty odszkodowań składają się na kwalifikowaną postać wywłaszczenia, która tym bardziej uzasadniałaby wzmocnienie innych gwarancji dla jednostek, a szczególnie wówczas, gdy okaże się, że pozbawienie własności było w ogóle niepotrzebne.
Rzecznik zauważył, że skoro przejęcie własności w trybie specustawy nosi znamiona wywłaszczenia, można jedynie dodać, że owe znamiona zostały w tej procedurze nagromadzone ze szczególną intensywnością, nadając wywłaszczeniu ze specustawy drogowej postać kwalifikowaną względem wywłaszczenia klasycznego, zaprojektowanego w ustawie o gospodarce nieruchomościami. Równowaga pomiędzy potrzebą ochrony interesu indywidualnego i ogólnego jest tu niewątpliwie zachwiana na korzyść tego ostatniego, i to silniej niż przy wywłaszczeniu zwykłym. Mimo że prawa jednostki przy wywłaszczeniu są silniej ograniczone, nie może ona skutecznie bronić swoich praw, a w razie nadużycia instytucji wywłaszczenia - odzyskać niesłusznie odebranej własności. W ocenie Rzecznika świadczy to dodatkowo o nieproporcjonalności kwestionowanego tu zakazu zwrotu, który nie realizując żadnej z konstytucyjnych wartości dodatkowo narusza podstawową zasadę społecznej sprawiedliwości. Zaskarżone unormowanie nie sprzyja także budowaniu zaufania obywateli do władz publicznych i tworzonego przez nie prawa, budząc uzasadnione przekonanie o niesprawiedliwym potraktowaniu podmiotów dotkniętych wywłaszczeniem.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż art. 23 ustawy o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych rozumiany w ten sposób, że nie stanowi o nakazie odpowiedniego stosowania przepisów rozdziału 6, działu III ustawy o gospodarce nieruchomościami narusza konstytucyjną zasadę równej ochrony własności realizowanej przez konstytucyjne roszczenie o zwrot bezcelowo wywłaszczonej własności czyli jest niezgodny z art. 21 ust. 2 w związku z art. 64 ust. 2 Konstytucji. Ponadto, TK postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.