Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Sądem Okręgowym o zapłatę.

3 października 2019 r., w postępowaniu zainicjowanym przez sąd orzekający, zapadł wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie o sygn. C 260/18. Wytyczne sformułowane przez TSUE w wyroku dostarczają jasnych wskazówek w przedmiocie pytań zadanych przez sąd: możliwości unieważnienia umowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru postanowienia, chwili, na którą należy oceniać skutki unieważnienia umowy, możliwości uzupełnienia luk powstałych w umowie oraz decydującej woli konsumenta, jeśli chodzi o unieważnienie umowy. Orzeczenie TSUE nie rozstrzyga wszystkich kwestii, jakie powstają w związku z unieważnieniem umowy konsumenckiego kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego, ponieważ wymaga to zastosowania prawa krajowego przez sąd odsyłający. Prawo unijne zawiera jednak wytyczne, które można i należy wykorzystać w tych kwestiach.

Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na stanowisku, że konsument w ramach rozstrzygnięcia sądowego ma prawo otrzymać ochronę prawną, wynikającą zarówno z prawa UE, jak i Konstytucji. Wedle prawa UE sąd krajowy ma zapewnić konsumentowi odpowiednio skuteczną ochronę. To może oznaczać konieczność działania z urzędu, mimo braku precyzyjnego sformułowania żądania, na podstawie przedstawionych faktów. Jednocześnie sąd powinien rozstrzygnąć o prawach konsumenta w sposób jak najbardziej pełny, który nie narazi go na kolejne żmudne i czasochłonne procesy sądowe oraz na stan niepewności co do zakresu przysługującej mu ochrony.

W ocenie Rzecznika badając postanowienia umowne pod kątem ich abuzywności i określenia konsekwencji po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru postanowienia w pierwszej kolejności sąd powinien skontrolować, czy postanowienia te są nieuczciwe, czyli, czy nie były uzgadniane indywidualnie, a ponadto czy kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Dyrektywa 93/13, a za nią i prawo polskie wyłączają spoza kontroli postanowienia określające główne świadczenia stron, w tym cenę i wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Sąd powinien więc rozpocząć kontrolę abuzywności od stwierdzenia, czy wskazane przez stronę postanowienia Regulaminu dotyczą głównych świadczeń stron. Jeżeli tak właśnie jest, to czy zostały spełnione wymogi dotyczące transparentności. Jeśli natomiast wymóg transparentności nie jest spełniony, otwiera się możliwość przeprowadzenia kontroli nieuczciwego charakteru postanowień.

Postanowienia o zasadniczym znaczeniu dla rozstrzyganej sprawy to § 7 ust. 4 i § 9 ust. 2 pkt 1 Regulaminu. Dotyczą one zasad uruchomienia kredytu oraz sposobu spłaty kredytu, wskazując zasady ustalania kursów kupna i sprzedaży waluty CHF, na podstawie których są ustalane kwota kredytu i wysokość rat kapitałowo-odsetkowych. Zdaniem Rzecznika postanowienia te są klauzulami abuzywnymi w myśl art. 3851 k.c. Nie ulega wątpliwości, że postanowienia Umowy oraz Regulaminu nie były indywidualnie uzgodnione, zostały one bowiem sporządzone przez Bank wcześniej, a konsument nie miał rzeczywistego wpływu na ich treść. Artykuł 3851 § 3 k.c. odnosi się w szczególności do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. W świetle art. 384 § 1 k.c., Regulamin stanowi zaś wzorzec umowy, expressis verbis wskazany w przepisie. Wbrew stanowisku pozwanego trudno uznać za indywidualnie uzgodnione postanowienia umowy jej elementy przejęte z wzorca, jeżeli powodowie mogli wnioskować nie o ujęcie ich treści, lecz wyłącznie o wysokość kredytu oraz okresu, w jakim kredyt ma zostać spłacony. Nie można także podzielić zapatrywania pozwanego, że wybór kredytu czy to wyrażonego w złotówkach, czy też indeksowanego do waluty obcej, stanowi indywidualne uzgodnienie. Był to wyłącznie wybór opcji, jaki Bank pozostawił konsumentowi. Ta charakterystyka postanowień Regulaminu decyduje, że nie można ich uznać za indywidualnie negocjowane w świetle Dyrektywy 93/13.

Ponadto, zdaniem Rzecznika § 7 ust. 4 i § 9 ust. 2 pkt 1 Regulaminu nie spełniają określonego w 4 ust. 2 Dyrektywy 93/13 oraz w art. 3851 § 1 zd. 2 k.c. wymogu transparentności. Są one niejednoznaczne, ponieważ w chwili zawarcia umowy konsument nie był w stanie ocenić wysokości własnego zobowiązania, a zatem skutków ekonomicznych wynikających z zawartej umowy oraz ryzyka ekonomicznego, związanego z zawarciem przez nim umowy. Mechanizm indeksacji zastosowany w umowie oznacza, że do chwili uruchomienia kredytu kredytobiorca nie wie, jaką kwotę ma zwrócić kredytodawcy. Kredytobiorca otrzymuje kwotę kredytu wyrażoną w złotych, lecz dopiero po przeliczeniu i zastosowaniu mechanizmu indeksacji do CHF otrzymuje informację o rzeczywistej wysokości zaciągniętego zobowiązania. To Bank jednostronnie wpływa na wysokość świadczeń konsumentów - kurs kupna i sprzedaży waluty po jakich przeliczana jest kwota kredytu oraz każda z rat odsetkowo-kredytowych określa tabela sporządzana przez bank. W Umowie nie zostały wskazane kryteria, które pozwoliłyby konsumentowi ocenić sposób ustalenia wysokości kursu waluty przez Bank. Konsumenci ponoszą więc nie tylko całość ryzyka kursowego, lecz są również obciążeni ryzykiem dowolnego kształtowania kursów wymiany waluty przez Bank. Powyższe sprawia, że dla konsumenta niemożliwe było przewidzenie, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, konsekwencji ekonomicznych wypływających dla niego z faktu zawarcia Umowy.

W dalszym etapie kontroli, sąd powinien ocenić wpływ, jaki usunięcie nieuczciwego postanowienia z umowy wywiera na możliwość dalszego trwania umowy. W myśl art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. To do sądu krajowego należy zatem ocena, czy możliwe jest utrzymanie w mocy konkretniej umowy po usunięciu z niej postanowień uznanych za nieuczciwe. Jeśli sąd dojdzie do wniosku, że nie jest to możliwe potrzebna jest identyfikacja na gruncie prawa krajowego podstawy prawnej pozwalającej na stwierdzenie nieważności umowy. Z orzecznictwa Trybunału wynikają dalsze obowiązki sądu krajowego, aktualizujące się na tym etapie badania. Sąd powinien ustalić, czy ewentualne unieważnienie umowy spowoduje skutki rażąco niekorzystne dla konsumenta. Jeśli na skutek unieważnienia umowy mogą wystąpić skutki rażąco niekorzystne dla konsumenta, sąd powinien rozważyć możliwość uzupełnienia luk powstałych w umowie.

W ocenie Rzecznika argumentacja przedstawiona przez Trybunał w sprawie C- 260/18, przy uwzględnieniu żądania unieważnienia Umowy zgłoszonego przez kredytobiorców, powinna skłonić sąd do unieważnienia umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c. Rozstrzygnięcie takie może opierać się na koncepcji przedstawionej przez sąd odsyłający w pytaniu prejudycjalnym, z której wynika, że eliminacja z umowy klauzuli umownej uznanej za bezskuteczną nie może prowadzić do zmiany charakteru stosunku prawnego łączącego strony. Granicą, której przekroczenie uzasadnia unieważnienie umowy przez sąd, jest sprzeczne z naturą stosunku ukształtowanie umowy w treści po usunięciu postanowień nieuczciwych.

Rzecznik zdaje sobie sprawę, że dotkliwość sankcji wynikająca z zastosowania przez Bank w umowie z konsumentem nieuczciwych postanowień umownych stanowi novum dla polskiego systemu prawa. Rzecznik wskazał jednak, że taka sankcja mieści się w ramach konstytucyjnego porządku prawnego, nakładającego na władze publiczne obowiązek ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi oraz pozostaje w zgodzie z zasadą sprawiedliwości społecznej. Nadto, nie ingeruje nadmiernie w sposób nieuzasadniony w prawa przedsiębiorców.