Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie pouczeń w postępowaniu karnym.

W piśmie z 10 czerwca 2020 r. Minister Sprawiedliwości przedstawił Rzecznikowi Praw Obywatelskich do zaopiniowania projekty rozporządzeń w sprawie: wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego w postępowaniu karnym; w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym; w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach świadka w postępowaniu karnym.

Jeśli chodzi o wzór pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego w postępowaniu karnym Rzecznik zaznaczył, że w pierwszej kolejności zwraca uwagę brak pouczenia o, jak się wydaje, najbardziej istotnym z punktu widzenia uprawnień i obowiązków podejrzanego w postępowaniu karnym, prawie do obrony rozumianej materialnie i formalnie.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności stanowi, że podejrzany ma prawo do pomocy adwokata lub radcy prawnego i przysługuje mu ono już od pierwszej chwili zatrzymania.

Wskazanie w projekcie, że o obrońcę z urzędu można się ubiegać w terminie 7 dni od złożenia aktu oskarżenia wprowadza w błąd co do rzeczywistego zakresu prawa do korzystania z pomocy obrońcy z urzędu. Zgodnie z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania - prawo do żądania ustanowienia obrońcy z urzędu aktualizuje się już w momencie pozbawienia wolności, czyli zatrzymania lub przeprowadzenia określonych czynności dowodowych, w której podejrzany może lub musi uczestniczyć. Jeśli któraś z tych okoliczności wystąpi jeszcze na etapie postępowania przygotowawczego, podejrzany nabywa prawo żądania przyznania mu obrońcy z urzędu.

Rzecznik zauważył, że wobec upływu terminu implementacji obu dyrektyw (odpowiednio 27 listopada 2016 r. oraz 25 maja 2019 r.), uprawnienia z nich wynikające znajdują zastosowanie wobec obywateli w stosunkach wertykalnych bezpośrednio, nawet jeśli nie zostały wdrożone do prawa krajowego. Obowiązkiem organów państwa jest zaś rzetelne poinformowanie obywateli o rzeczywiście przysługujących im prawach. Tymczasem projektowane brzmienie pouczenia nie informuje o prawie korzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego już od najwcześniejszych etapów postępowania karnego, a w szczególności przed pierwszym przesłuchaniem, oraz zawiera mylną informację, jakoby możliwość ubiegania się o obrońcę z urzędu aktualizowała się dopiero po skierowaniu aktu oskarżenia.

Odnośnie wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym Rzecznik wskazał, że całkowicie pominięto w nim wskazanie konsekwencji prawnych niezłożenia oświadczenia przez pokrzywdzonego, że będzie on działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego w wyznaczonym przez ustawę karną procesową terminie. Pokrzywdzony nie będzie mógł zatem w sposób świadomy korzystać ze swych uprawnień kierując się tylko tym, co zawarto we wzorze pouczeń.

Wzór dotknięty jest też zasadniczą wadą. Mianowicie art. 4 dyrektywy 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw wskazuje, że wszelkie pouczenia skierowane do pokrzywdzonego powinny zawierać każdorazowo informację dotyczącą tego, "w jaki sposób i na jakich warunkach" pokrzywdzony może uzyskać określoną ochronę prawną czy też skorzystać z przysługujących mu uprawnień. Tymczasem wzór ogranicza się do opisu uprawnień po stronie pokrzywdzonego, ale nie wskazuje "w jaki sposób i na jakich warunkach" pokrzywdzony może z tych uprawnień skorzystać.

Natomiast w odniesieniu do wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach świadka w postępowaniu karnym Rzecznik zauważył, że projekt wzoru milczy całkowicie na temat tego, zwrotu jakich konkretnie kosztów (podróży, noclegu, utrzymania, utraconego zarobku lub dochodu) może dochodzić świadek (art. 618a-618b k.p.k.), faktu, że zwrot kosztów należy się środkowi, który się zgłosił na wezwanie organu (art. 618c k.p.k.) oraz możliwości dochodzenia zwrotu kosztów podróży także przez osobę towarzyszącą świadkowi (art. 618d k.p.k.). Podkreślić należy, że sam art. 618k § 4 k.p.k. expressis verbis stanowi wymóg udzielenia wyczerpującego pouczenia dotyczącego możliwości dochodzenia zwrotu kosztów podróży zarówno świadkowi, jak i osobie mu towarzyszącej. Projektowane rozporządzenie nie czyni zadość temu wymogowi.

Dla osoby nieobeznanej z funkcjonowaniem organów wymiaru sprawiedliwości niezrozumiała może być konstrukcja polegająca na kierowaniu wniosku do komendanta wojewódzkiego policji "za pośrednictwem innego organu". Zdaniem Rzecznik rozważyć warto, czy właściwsze nie byłoby bardziej opisowe przedstawienie procedury składania tego wniosku.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w piśmie z 15 lipca 2020 r. nie podzielił stanowiska, że wzór pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego nie zawiera pouczenia o jego prawie do obrony. Informacje w tym zakresie zostały zawarte przede wszystkim w pkt. 1 i 2 oraz w informacji następującej po pkt. 11 pouczenia. Informacja dotycząca praw i obowiązków zatrzymanego, w tym prawa do pomocy adwokata lub radcy prawnego, zawarta jest też w pouczeniu stanowiącym załącznik do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 czerwca 2015 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach zatrzymanego w postępowaniu karnym. Nie sposób również zgodzić się z twierdzeniem, że zawarta w treści pouczenia informacja, że o obrońcę z urzędu można się ubiegać w terminie 7 dni od złożenia aktu oskarżenia wprowadza w błąd co do rzeczywistego zakresu prawa do korzystania z pomocy obrońcy z urzędu. Informacja w tym zakresie została uzupełniona o jednoznaczne wskazanie, że dotyczy ona postępowania sądowego. Jeżeli chodzi o uwagę do treści pouczenia o uprawnieniach świadka, w zakresie rozwinięcia informacji o zwrocie kosztów jego stawiennictwa, w ocenie resortu należy uznać jej uwzględnienie za nieuzasadnione wobec potrzeby zachowania zwięzłości pouczenia, przy jednoczesnym zachowaniu zakresu delegacji ustawowej. Odnośnie do uwagi dot. potrzeby umieszczenia informacji o możliwych do stosowania środkach zapobiegawczych Sekretarz Stanu zauważył, że w pouczeniu znalazły się informacje o środkach przewidzianych o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka oraz o europejskim nakazie ochrony, co w pełni wyczerpuje wymogi delegacji ustawowej, przewidzianej w art. 300 § 2 k.p.k.