Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej Senatu RP w sprawie umożliwienia sprawcy wykroczenia skorzystania z prawa do milczenia z dnia 2020-07-10.
Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej Senatu RP w sprawie umożliwienia sprawcy wykroczenia skorzystania z prawa do milczenia.
W sferze zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich pozostaje problematyka dotycząca prawa do obrony w rozumieniu art. 42 ust. 2 Konstytucji, w tym leżące u jego podstaw prawo do milczenia wyrażane powszechnie przez zasadę nemo tenetur se ipsum accusare. W dniu 14 października 2019 r. do Biura RPO wpłynął wniosek o wystąpienie do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności art. 96 § 3 Kodeksu wykroczeń z Konstytucją w zakresie, w jakim przepis ten penalizuje odmowę samodenuncjacji.
Rzecznik wskazał, że art. 14 ust. 3 lit. g Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) stanowi, że każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo, na zasadach pełnej równości, co najmniej do gwarancji nieprzymuszania do zeznawania przeciwko sobie lub do przyznawania się do winy. Wskazana norma prawa międzynarodowego wyznacza standard minimum, którego treścią jest coś więcej niż tylko prawo do milczenia. Art. 14 ust. 3 lit. g MPPOiP przyznaje bowiem prawo do efektywnego nieprzyznawania się do winy, co nie może oznaczać tylko prawa do odmowy odpowiedzi na pytanie uprawnionego organu, gdyż owo prawo do braku odpowiedzi w kontekście podstaw skorzystania z tego uprawnienia, nie daje gwarancji do niezeznawania przeciwko sobie.
W literaturze prawo do milczenia może być rozumiane jako połączone z zasadą domniemania niewinności w sytuacjach, w których brakuje innych dowodów winy niż te, które można byłoby potencjalnie uzyskać przez zmuszenie podejrzanego do samooskarżenia. Standard wynikający z prawa do obrony jest również przedmiotem wielu rozstrzygnięć sądów.
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: "ETPC") wskazuje się, że pomimo tego, iż art. 6 Konwencji bezpośrednio o nich nie wspomina, prawo do zachowania milczenia i prawo do nieobciążania się są powszechnie uznanymi standardami międzynarodowymi, które leżą w samym sercu koncepcji rzetelnego postępowania z art. 6 EKPC. ETPC wskazuje też, że prawo do nieobciążania się jest przede wszystkim związane z poszanowaniem woli osoby oskarżonej do zachowania milczenia.
Zasada nemo tenetur se ipsum accusare uważana jest powszechnie za naczelną zasadę procesu karnego w demokratycznym państwie prawa. W literaturze wskazuje się, że z reguł rzetelnego procesu wnosi się o istnieniu wolności od samooskarżenia. W uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lutego 2004 r., ozn. sygn. akt SK 39/0230 , przyjęte zostało szerokie rozumienie konstytucyjnego prawa do obrony. W ocenie Trybunału, jest ono nie tylko fundamentalną zasadą procesu karnego, ale też elementarnym standardem demokratycznego państwa prawnego.
Rzecznik wyraził przekonanie, że w obecnym stanie prawnym sprawca wykroczenia nie ma możliwości skorzystania z wolności wynikającej z prawa do milczenia wyrażonego przez zasadę nemo tenetur se ipsum accusare. Gwarancje wynikające z prawa do milczenia oraz z prawa do obrony w tym zakresie, mimo że formalnie obowiązują, faktycznie nie są realizowane. Zachodzi więc konieczność wzmocnienia gwarancji przysługujących obwinionemu tak, aby prawo do nieobwiniania się i niedostarczania dowodów przeciwko sobie, mogło być przez niego skutecznie egzekwowane.
Rzecznik zwrócił się zatem do Przewodniczącego z propozycją podjęcia inicjatywy ustawodawczej mającej na celu wzmocnienie gwarancji procesowych obwinionego w sprawach z art. 96 § 3 k.w. poprzez dodanie do art. 96 k.w. nowego § 4, w którym zostanie wskazane, że "nie podlega karze z § 3 ten, kto nie wskaże na żądanie uprawnionego organu, komu powierzył pojazd do kierowania lub używania w oznaczonym czasie, gdy udzielona w ten sposób informacja, mogłaby stanowić dowód w postępowaniu w sprawie o wykroczenie przeciwko niemu samemu".