Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie potrzeby przeprowadzenia w Polsce procesu deinstytucjonalizacji systemu wsparcia osób z niepełnosprawnościami i osób starszych.

Rzecznik Praw Obywatelskich wielokrotnie, również w wystąpieniach kierowanych do różnych resortów, wskazywał na potrzebę przeprowadzenia w Polsce procesu deinstytucjonalizacji systemu wsparcia osób z niepełnosprawnościami i osób starszych. Na początku 2020 r. Rzecznik uzyskał informację, że Ministerstwo Zdrowia wraz z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej prowadzą prace nad założeniami deinstytucjonalizacji opieki w zakresie swoich kompetencji.

Tymczasem w kwietniu br. Najwyższa Izba Kontroli przedstawiła wyniki kontroli dotyczącej działalności placówek świadczących całodobową opiekę. Jak wynika z informacji NIK o wynikach tej kontroli, nawet przez kilkanaście lat działały placówki, które poza jakimkolwiek nadzorem świadczyły usługi w zakresie całodobowej opieki nad osobami niepełnosprawnymi, przewlekle chorymi i w starszym wieku. Jak ustaliła Najwyższa Izba Kontroli było to możliwe głównie z powodu braku wystarczającego rozpoznania i kontroli ze strony urzędów wojewódzkich, co sprzyja powstawaniu szarej strefy w tak ważnej dla życia i zdrowia ludzkiego dziedzinie. Obowiązujące w tym zakresie przepisy, mające na celu przeciwdziałanie powstawaniu i prowadzeniu nielegalnych placówek, są nieadekwatne do potrzeb i nie sprawdzają się w praktyce. Brak jest precyzyjnych przepisów pozwalających skutecznie reagować w sytuacjach rażących zaniedbań lub też świadczenia opieki z naruszeniem przepisów i praw osób w nich przebywających. Wojewodowie zaniedbują także nadzór nad placówkami. Ich kontrole podejmowane były rzadko, najczęściej w reakcji na napływające skargi, niemal nigdy prewencyjnie. Tym samym nadzór państwa wykonywany w tym obszarze przez wojewodów jest iluzoryczny. Dalsza analiza NIK wykazała, że samorządy gminne nie tworzyły własnych systemów pomocy, alternatywnych wobec domów pomocy społecznej oraz placówek zapewniających całodobową opiekę.

Pandemia COVID-19 uwypukliła szereg negatywnych konsekwencji prowadzenia masowej, instytucjonalnej opieki nad osobami starszymi oraz osobami z niepełnosprawnościami - zarówno dla osób zamieszkujących w tego typu placówkach, jak i osób w nich zatrudnionych. W tego typu instytucjach ludzie są znacznie bardziej narażeni na zakażenie COVID-19 i znacznie rzadziej mają szansę na uzyskanie niezbędnego wsparcia medycznego. Mieszkańcy takich placówek przebywają w dużej grupie na zamkniętej przestrzeni, a pracujący personel niejednokrotnie przemieszcza się pomiędzy placówkami. Kolejnym problemem jest pozbawienie osób mieszkających w takich placówkach kontaktów z najbliższymi. Powoduje to dodatkowe poczucie osamotnienia i negatywnie wpływa na ogólny stan zdrowia pensjonariuszy. Jednocześnie z uwagi na liczne obostrzenia sanitarne ograniczono możliwość monitorowania działania wskazanych instytucji przez organizacje pozarządowe.

Osoby z niepełnosprawnościami, przewlekle chore i w starszym wieku niejednokrotnie nie są w stanie samodzielnie bronić swoich praw, co niestety stwarza pole do nadużyć. Jak wykazała kontrola NIK, w wielu przypadkach naruszane były ich dobra szczególnie chronione, jak zdrowie, życie i godność osobista. Dlatego wskazane grupy powinny zostać otoczone szczególnym wsparciem, zorganizowanym w taki sposób, by podstawowe prawa i wolności były właściwie zabezpieczone.

Polska nigdy nie przeprowadziła procesu deinstytucjonalizacji - polegającego na przejściu od instytucjonalnych rozwiązań w zakresie zamieszkania do szerokiego wachlarza usług świadczonych w społeczności lokalnej. Obecna sytuacja wskazuje na konieczność wprowadzenia konkretnych reform i podjęcia pilnych działań. Jednym z takich działań jest zaplanowanie i przeprowadzenie procesu deinstytucjonalizacji. Powinna ona zostać przeprowadzona na podstawie krajowej strategii wypracowanej przy udziale różnych aktorów, z określonym harmonogramem, wskaźnikami i instrumentami finansowania ich realizacji.

Wobec powyższego, Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o przekazanie informacji na temat realizowanych i planowanych przez resort polityki społecznej działań na rzecz zintensyfikowania procesu deinstytucjonalizacji systemu wsparcia.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych w piśmie z 9 grudnia 2020 r. wskazał, że w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej opracowywany jest obecnie dokument Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu. Aktualizacja 2021-2027 z perspektywą do roku 2030. Opracowanie aktualizacji dotychczasowego Programu przyjętego na lata 2014-2020 jest niezbędne ze względu na nowe uwarunkowania społeczno-gospodarcze oraz strategiczne, wynikające m.in. ze Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, jak również jest podyktowane przygotowaniami do kolejnej perspektywy finansowej Unii Europejskiej na lata 2021-2027. Priorytety i działania Programu koncentrują się na wynikających z diagnozy obszarach, w tym: przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu dzieci i młodzieży, rozwijania usług społecznych dla osób z niepełnosprawnościami, osób starszych i innych osób potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, czy też wspierania integracji cudzoziemców poprzez rozwój usług społecznych dla migrantów oraz ich integracji na rynku pracy. We wszystkich tych obszarach uwzględniono działania na rzecz przejścia z opieki instytucjonalnej do opieki rodzinnej i środowiskowej. Pełnomocnik poinformował również, że zgodnie z ideą deinstytucjonalizacji, w systemie pomocy społecznej, obecnie szczególnie promowane są działania służące procesowi stopniowego odchodzenia od organizowania usług świadczonych wobec osób niesamodzielnych oraz starszych w dużych instytucjach - na rzecz form kameralnych, rodzinnych i środowiskowych. Preferowane są rozwiązania dążące do zapewnienia różnych możliwości i form opieki, jak najbliżej środowiska danej osoby, umożliwiające realizację prawa do opieki długoterminowej z zachowaniem autonomii poszczególnych osób i rodzin. Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej prowadzi również szereg działań korespondujących z kwestią deinstytucjonalizacji systemu wsparcia osób z niepełnosprawnościami i osób starszych. Dokumentem wyznaczającym kierunki polityki społecznej wobec osób starszych w Polsce jest „Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo – Uczestnictwo – Solidarność”. Inne działania w powyższym obszarze realizowane są w ramach programów wieloletnich na rzecz Osób Starszych „Aktywni +” na lata 2021-2025 oraz „Senior+” na lata 2015-2020. Pełnomocnik zapewnił, że Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej dołoży wszelkich starań, by działania z obszaru deinstytucjonalizacji usług społecznych, które leżą w kompetencjach ministerstwa, zostały opracowane i wskazane w dokumentach strategicznych.