Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Edukacji Narodowej w sprawie sposobu organizacji nauki religii w szkołach i przedszkolach.

Na podstawie doniesień medialnych Rzecznik Praw Obywatelskich powziął informację o tym, że w związku z obowiązującymi w niektórych szkołach obostrzeniami związanymi z obecną sytuacją epidemiologiczną, uczniowie nie uczęszczający na lekcje religii pozostają podczas tych zajęć w klasach z uwagi na niemożność zapewnienia mi stosownej opieki. W ocenie Rzecznika taka sytuacja stanowi naruszenie przepisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (dalej jako: rozporządzenie MEN) i w konsekwencji prowadzi do naruszenia konstytucyjnej wolności sumienia i wyznania tych uczniów.

Opisany wyżej problem wiąże się z jednym z najczęściej pojawiających się postulatów formułowanych w kierowanych do RPO przez obywateli wnioskach dotyczących kwestii organizacji lekcji religii w szkołach publicznych. Postulat ten dotyczy umieszczania lekcji religii w planie zajęć na pierwszych bądź ostatnich godzinach lekcyjnych i był w ostatnich miesiącach przedmiotem debaty publicznej.

Niewątpliwie w przepisach rozporządzenia MEN nie zawarto literalnego obowiązku umieszczania lekcji religii i etyki na pierwszych i ostatnich godzinach. Nie formułują one jednak również zakazu organizowania zajęć w ten sposób - wprost przeciwnie - z całości regulacji wykładanej w świetle postanowień Konstytucji oraz standardów międzynarodowych można wywieść zalecenia konstruowania lekcji w taki sposób, aby lekcje religii organizowane były w sposób zapewniający poszanowanie praw wszystkich uczniów.

Rzecznik podkreślił, że wnioski zawierające postulat umieszczania lekcji religii na pierwszych i ostatnich godzinach wpływają do RPO co do zasady od rodziców, których dzieci nie uczęszczają na te lekcje. Zwracają oni uwagę na uciążliwość oczekiwania na dalsze zajęcia na tzw. okienkach oraz pojawiające się u ich dzieci poczucie wykluczenia w związku z koniecznością spędzania tych godzin np. na świetlicy bądź w bibliotece. Drugi problem wydaje się szczególnie istotny w przypadku uczniów najmłodszych. Część z wnioskodawców zwraca również uwagę, że taka organizacja zajęć przyczyniłaby się do większej swobody w podejmowaniu przez rodziców i uczniów decyzji co do uczestnictwa w lekcjach religii.

W doktrynie wskazuje się, że władze publiczne są zobowiązane do harmonijnego zorganizowania lekcji religii, tak by nie kolidowały z pozostałą częścią procesu nauczania. Jedną z takich gwarancji jest planowanie religii przed lub po pozostałych lekcjach, by uczniowie nieuczęszczający na ten przedmiot nie byli zmuszeni na oczekiwanie na kolejne zajęcia (nie dotyczy to zatem klas monokonfesyjnych). Postulat ten dotyczy również organizacji nauczania w przedszkolach.

Powyższe uwagi należy odnieść również do nauczania etyki. We wnioskach kierowanych przez obywateli do RPO, często sygnalizowany jest bowiem problem dotyczący umieszczania lekcji etyki na późnych godzinach lekcyjnych po kilkugodzinnych okienkach, co wiąże się z koniecznością oczekiwania na te zajęcia przez uczniów. Taka organizacja zajęć etyki w znaczny sposób utrudnia korzystanie z tych zajęć i budzi poważne wątpliwości z punktu widzenia realizacji prawa do nauki. Umieszczanie zajęć religii i etyki na ostatnich godzinach nie powinno prowadzić do organizowania tych lekcji de facto w czasie wolnym dla uczniów.

W ocenie Rzecznika postulowana zmiana organizacji lekcji religii mogłaby się przyczynić do poprawy sytuacji uczniów rezygnujących z udziału w tych zajęciach, bez jednoczesnej ingerencji w wolność sumienia i wyznania uczniów z nich korzystających. Rekomendacje MEN w tym zakresie powinny przede wszystkim uwzględniać dobro dziecka i zakaz dyskryminacji.

Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie kwestii dotyczącej organizacji lekcji religii w miarę możliwości na pierwszych i ostatnich godzinach lekcyjnych.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej w piśmie z 9 listopada 2020 r. wyjaśnił, że warunki organizacyjne nauki religii (i etyki) w szkole, związane m.in. z ustaleniem miejsca tych zajęć w planie lekcji oraz zapewnieniem opieki lub zajęć wychowawczych uczniom, którzy w tej nauce nie uczestniczą należą do wyłącznych kompetencji dyrektora szkoły. Ministerstwo Edukacji Narodowej nie sprawuje też bezpośredniej kontroli nad organizacją nauki religii i etyki w szkołach. Nadzór pedagogiczny nad przedszkolami i szkołami, w imieniu wojewody, sprawuje kurator oświaty. Wyjaśnienia, w ocenie resortu, wymaga także używane często sformułowanie „nieobowiązkowy” charakter zajęć religii czy etyki. Zajęcia religii i etyki nie są zajęciami dodatkowymi, fakultatywnymi czy nieobowiązkowymi - w przepisach oświatowych nie występuje taki typ zajęć edukacyjnych. Po złożeniu pisemnego oświadczenia przez rodziców (lub pełnoletniego ucznia) zajęcia religii (i etyki) są zajęciami obowiązkowymi dla uczniów zgłoszonych na tę naukę. Obowiązkowy charakter tych zajęć skutkuje m.in. wpływem na frekwencję ucznia i koniecznością ustalenia oceny rocznej, bowiem oceny z religii i etyki są umieszczane na świadectwie szkolnym ucznia i wliczane do średniej ocen. Podsekretarz Stanu zapewnił, że każdy – zgłoszony do Ministerstwa Edukacji Narodowej lub właściwego terytorialnie kuratora oświaty – przypadek nieprawidłowości w działalności szkoły w obszarze naruszającym ochronę wolności sumienia i wyznania uczniów (zarówno uczestniczących, jak i nieuczestniczących w szkolnej nauce religii lub etyki), jest wyjaśniany na miejscu, w szkole. Ani w bieżącym roku szkolnym, ani w latach ubiegłych do ministerstwa nie wpływały tego typu skargi. Sporadycznie tylko zdarzają się pytania (głównie telefoniczne lub mailowe) rodziców o zasady organizowania tych zajęć w szkołach czy przedszkolach, o zasady ich oceniania czy o opiekę podczas religii dla uczniów niebiorących udziału w tej nauce. Konkludując, w opinii Ministra Edukacji i Nauki obowiązujące przepisy prawa oświatowego, dotyczące nauczania religii i etyki w szkołach publicznych odpowiadają standardom, jakie określa orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.