Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie zakresu stosowania tzw. zażaleń poziomych.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich kierowane są liczne skargi dotyczące systemu środków zaskarżenia w ustawie - Kodeks postępowania cywilnego (dalej jako: k.p.c.), a w szczególności zakresu stosowania instytucji tzw. zażaleń poziomych.

Obecny kształt postępowania zażaleniowego w kwestiach incydentalnych nadany został ustawą o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (dalej jako: ustawa nowelizująca). Ustawa ta w sposób istotny zmieniła dotychczasowy model tego postępowania, wprowadzając jako zasadę stosowanie instytucji zażaleń poziomych, tj. kierowanych do innego składu tego samego sądu, zamiast zażaleń o charakterze dewolutywnym.

Nie kwestionując co do zasady zmian w modelu postępowania zażaleniowego w kwestiach incydentalnych, Rzecznik zwrócił jednak uwagę na wątpliwości dotyczące zakresu postanowień oraz zarządzeń przewodniczącego, które mogą zostać poddane kontroli w drodze zażaleń poziomych.

Rzecznik przypomniał, że wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do sądu obejmuje w szczególności: prawo do uruchomienia postępowania sądowego, prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnie z zasadami sprawiedliwości, jawności i dwuinstancyjności, prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia oraz prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów sądowych. Funkcjonalnie powiązany z art. 45 ust. 1 Konstytucji jest jej art. 77 ust. 2 zakazujący zamykania przez ustawę sądowej drogi dochodzenia naruszonych praw i wolności.

W kontekście tych gwarancji konstytucyjnych Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie zwracał uwagę także na niedopuszczalność ustanawiania barier ekonomicznych w praktyce uniemożliwiających stronie uruchomienie postępowań sądowych. Co istotne, Trybunał jednoznacznie wskazuje, że w warunkach odpłatności postępowania sądowego, z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji wynika obowiązek ustanowienia regulacji, które zapewnią dostęp do sądu tym podmiotom, które nie są w stanie ponieść kosztów postępowania sądowego. Trybunał zwracał uwagę na szczególne znaczenie instytucji zwolnienia od kosztów sądowych jako gwarancji dostępu do sądu.

Ponadto, Rzecznik podkreślił, że jedną z gwarancji prawa do sądu jest również prawo do dwuinstancyjnego postępowania sądowego. Dwuinstancyjność ma na celu zapewnienie zapobiegania pomyłkom i arbitralności w pierwszej instancji.

Pierwszą kwestią, którą Rzecznik podniósł w tym kontekście, jest brak wskazania w ukształtowanym ustawą nowelizującą katalogu postanowień sądu drugiej instancji, na które przysługuje zażalenie do innego składu tego sądu, postanowienia o odmowie zwolnienia od opłaty sądowej od apelacji i w konsekwencji brak możliwości poddania kontroli rozstrzygnięcia w tym przedmiocie.

Ustawa nowelizująca wprowadziła istotne zmiany także m.in. w modelu postępowania międzyinstancyjnego - czynności te co do zasady przeniesiono do drugiej instancji.

Mając zatem na uwadze zmianę kontekstu normatywnego, tj. modelu postępowania międzyinstancyjnego i powierzenie kontroli formalnej apelacji, a przy tym także rozpoznania wniosku o zwolnienie od odpłaty od apelacji, złożonego wraz z tym środkiem odwoławczym, sądowi drugiej instancji, konieczne wydaje się rozszerzenie katalogu postanowień sądu drugiej instancji zaskarżanych zażaleniem poziomym o postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów.

Ponadto, Rzecznik zasygnalizował, że niewskazanie postanowienia sądu drugiej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych w art. 3942 § 11 k.p.c., wydaje się stanowić pominięcie ustawodawcze.

Kolejną kwestią, którą wskazał Rzecznik, jest pominięcie w katalogu postanowień sądu drugiej instancji zaskarżanych zażaleniem poziomym postanowienia w przedmiocie wynagrodzenia biegłego, o którym sąd ten orzeka po raz pierwszy. Niewskazanie w art. 3942 § 1 1 k.p.c. w katalogu postanowień sądu odwoławczego, zaskarżanych zażaleniem poziomym, rozstrzygnięcia w tym przedmiocie budzi wątpliwości. Ingerencja w prawo do sądu, prowadzić może zaś w tym przypadku do naruszenia ochrony praw majątkowych. Z tej racji za zasadne należałoby uznać uzupełnienie regulacji art. 3942 § 11 k.p.c. i katalogu rozstrzygnięć sądu drugiej instancji, na które przysługują zażalenia poziome o postanowienie w przedmiocie wynagrodzenia biegłego.

Ostatnią kwestią, w kontekście modelu postępowania zażaleniowego ukształtowanego ustawą nowelizującą, na którą Rzecznik zwrócił uwagę, jest wyeliminowanie z katalogu postanowień sądu pierwszej instancji oraz zarządzeń przewodniczącego, na które przysługuje zażalenie - zarządzenia o wymiarze opłaty.

Z uwagi na podniesione wątpliwości, a także mając na względzie informacje dotyczące prowadzenia w Ministerstwie Sprawiedliwości prac legislacyjnych nad dalszymi zmianami w procedurze cywilnej, będących kontynuacją wprowadzonych ustawą nowelizującą, Rzecznik zwrócił się do Ministra o rozważenie zasadności uwzględnienia powyżej podniesionych wątpliwości dotyczących rozszerzenia katalogów postanowień sądu pierwszej i drugiej instancji oraz zarządzeń przewodniczącego podlegających weryfikacji w drodze zażaleń poziomych.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w piśmie z 28 stycznia 2021 r. poinformowała, że przedstawiony w wystąpieniu Rzecznika wywód zawiera szereg ważkich argumentów, które zasługują na rozważenie. Podnoszone wątpliwości dotyczące zakresu postanowień oraz zarządzeń przewodniczącego, które mogą zostać poddane kontroli w drodze zażaleń poziomych, zostaną przeanalizowane w ramach prac nad projektem zmiany ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. W przypadku ich podzielenia, odpowiednie regulacje znajdą się w rzeczonym projekcie, zaś zgłoszenie dalszych ewentualnych uwag ze strony Rzecznika Praw Obywatelskich będzie możliwe w ramach planowanych konsultacji publicznych oraz opiniowania.