Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej w sprawie sposobu realizacji konwojowania przez funkcjonariuszy SW.

W Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich badane były wnioski osób pozbawionych wolności przebywających w jednostkach penitencjarnych, które skarżyły się na sposób realizacji konwojowania przez funkcjonariuszy Służby Więziennej, w szczególności nakładanie na nich obowiązku korzystania w czasie konwojowania z odzieży skarbowej oraz nieuzasadnione stosowanie na czas konwoju środków przymusu bezpośredniego w postaci kajdanek.

W toku badania tych skarg ustalono, że administracja jednostek penitencjarnych uzasadniając zastosowanie kwestionowanych przez osadzonych obostrzeń powołuje się na zalecenia sformułowane w piśmie Zastępcy Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 17 listopada 2016 r., skierowanym do dyrektorów okręgowych Służby Więziennej. W związku z powyższym treść przedmiotowych zaleceń została poddana analizie. Wykazała ona, iż niektóre z zaleceń budzą zasadnicze wątpliwości co do ich zgodności z przepisami rangi ustawowej. Dotyczy to zaleceń odnoszących się właśnie do korzystania przez osadzonych z własnej odzieży w trakcie konwojowania oraz prewencyjnego stosowania przez funkcjonariuszy Służby Więziennej środków przymusu bezpośredniego.

Zastępca Dyrektora Generalnego SW zalecił m.in., aby "w przypadku domniemania wystąpienia jakichkolwiek zagrożeń dla bezpieczeństwa konwoju wykorzystywać możliwości wynikające z przepisu art. 111 § 2 k.k.w. (tj. konwojowanie osoby pozbawionej wolności w "umundurowaniu skarbowym")".

Materię korzystania przez osadzonych z własnej odzieży regulują przepisy art. 111 § 2 oraz art. 216a § 1 k.k.w. Stanowią one, że w czasie przeprowadzania czynności procesowych, transportowania oraz w innych uzasadnionych wypadkach osadzony, co do zasady, korzysta z własnej odzieży, bielizny i obuwia. Odstępstwa od tej reguły mogą mieć miejsce w przypadkach, gdy rzeczy własne osadzonego są nieodpowiednie ze względu na porę roku lub zniszczone albo jeżeli przemawiają przeciwko temu względy bezpieczeństwa. W przypadku tymczasowo aresztowanego dodatkowo przewidziano, że o odstąpieniu od tej reguły może ponadto zdecydować organ dysponujący.

Zgodnie z treścią zalecenia wydanego przez Zastępcę Dyrektora Generalnego SW odstępstwo od przedstawionej reguły ustawowej konwojowania osadzonego w odzieży własnej powinno mieć natomiast miejsce w przypadku "domniemania wystąpienia jakichkolwiek zagrożeń dla bezpieczeństwa konwoju". Zdaniem Rzecznika sformułowanie zalecenia w taki sposób może prowadzić do tego, że będzie ono rozumiane jako uprawniające Służbę Więzienną do stosowania odzieży skarbowej w każdym przypadku konwojowania. Niewątpliwie bowiem każde konwojowanie z samej swej istoty jest obarczone większym zagrożeniem, niż wykonywanie czynności z udziałem skazanego na terenie jednostki penitencjarnej. Stosowanie tego rodzaju interpretacji nie może być jednak zaakceptowane, ponieważ stanowi całkowite odwrócenie przyjętej w przywołanych przepisach ustawy zasady konwojowania osadzonych w odzieży własnej.

W piśmie Zastępcy Dyrektora Generalnego SW sformułowano również zalecenie nakazujące "profilaktyczne stosowanie kajdan w trakcie wykonania każdego konwoju (w razie konieczności odstępstwa od niniejszej reguły, np. ze względu na stan zdrowia, sposób indywidualnego postępowania omawiać podczas prowadzonego instruktażu służby konwojowej, uwzględniając indywidualną specyfikę osadzonego uniemożliwiającą użycie tego środka)". W zaleceniu jednoznacznie wskazano, że jako regułę należy przyjąć stosowanie kajdan w każdym przypadku konwojowania, z możliwością zastosowania odstępstw w szczególnych sytuacjach.

Rzecznik zauważył jednak, że sposób stosowania środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy Służby Więziennej został określony w ustawie o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Jej przepisy w sposób niebudzący wątpliwości wskazują, że stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec osób konwojowanych nie może być regułą, ale musi być uzasadnione występującym w danym przypadku zagrożeniem i dostosowane indywidualnie do okoliczności realizacji danego konwoju. Postępowanie wbrew tym zasadom, w sposób wskazany w zaleceniu Zastępcy Dyrektora Generalnego SW może powodować, że zastosowanie środków przymusu będzie działaniem naruszającym prawo.

Rzecznik zwrócił się do Dyrektora Generalnego SW z prośbą o przeanalizowanie treści zaleceń zawartych w piśmie Zastępcy Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 17 listopada 2016 r., pod kątem ich zgodności z przepisami wyższej rangi i wyeliminowanie zapisów zawierających treści z nimi sprzeczne.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Zastępca Dyrektora Generalnego Służby Więziennej w piśmie z 4 marca 2021 r. wyjaśnił, że jednym z głównych zadań ustawowo nałożonych na Służbę Więzienną jest ochrona społeczeństwa przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych. Wykonują ją funkcjonariusze i pracownicy realizując ustalony sposób ochrony, który obejmuje m.in. użycie lub wykorzystanie środków przymusu bezpośredniego. Dyrektor wskazał, że środków przymusu bezpośredniego można użyć również prewencyjnie w celu zapobieżenia ucieczce np. osoby konwojowanej. O zasadności prewencyjnego użycia tych środków decydują natomiast osoby uprawnione, tj. m.in. funkcjonariusze Służby Więziennej. Dyrektor poinformował, że 2020 roku odnotowano dwa przypadki ucieczki osoby pozbawionej wolności z konwoju oraz jeden przypadek przygotowania do ucieczki w trakcie konwojowania. Czynności wyjaśniające wykazały, że wskazane przypadki spowodowane były m.in. brakiem prewencyjnego użycia środków przymusu bezpośredniego. Dyrektor stanął na stanowisku, iż prewencyjne użycie środków przymusu bezpośredniego odbywa się zgodnie z prawem, natomiast w związku z użyciem w wystąpieniu Rzecznika sformułowań ogólnych, niemożliwa jest ocena ewentualnych uchybień w oparciu o analizę poszczególnych działań konwojowych.