Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Prezesa Rady Ministrów w sprawie potrzeby poprawy standardów ochrony przed przemocą seksualną.

Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę, że przestępstwa o charakterze seksualnym, w szczególności zgwałcenie, należą do najbardziej drastycznych form przemocy i naruszeń praw człowieka, które w nieproporcjonalnie większym stopniu dotykają kobiety i dziewczęta. W związku z tym tego rodzaju przemoc wobec kobiet musi być uznana za motywowaną płcią i tym samym jedną z głównych przeszkód osiągnięcia rzeczywistej równości kobiet i mężczyzn. Normatywizacja tego zjawiska powinna przyczynić się do zmiany społecznej reakcji na nie. W przypadku zgwałcenia chodzi o zrozumienie, że ma ono miejsce zawsze, gdy brak jest pozytywnej, tj. świadomej, wolnej, autonomicznej i nieprzymuszonej zgody na zbliżenie. Doświadczenie tego rodzaju przemocy ze względu na płeć ogranicza, a niekiedy uniemożliwia korzystanie przez kobiety z pełni praw człowieka gwarantowanych tak Konstytucją, jak i wiążącymi Polskę aktami prawa międzynarodowego.

Przyjęta w polskim ustawodawstwie definicja zgwałcenia, a wraz z nim innych przestępstw seksualnych, o których mowa w art. 197 Kodeksu karnego (dalej jako: kk), jest wyrazem teorii wolności seksualnej, uwypuklającej konieczność wyrażenia sprzeciwu wobec niechcianych zachowań seksualnych, nie zaś teorii autonomii seksualnej, która kładzie nacisk na konieczność wyrażenia świadomej zgody, wolnej od przymusu, strachu i dezorientacji. W opinii Rzecznika konieczne jest więc dostosowanie ustawowych znamion przestępstwa zgwałcenia do wiążących Polskę standardów międzynarodowych, stanowiących wyraz tej ostatniej, w tym w szczególności Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

Prawidłowa realizacja międzynarodowych standardów w celu zapewnienia właściwej ochrony praw ofiar przemocy seksualnej wymaga podjęcia działań przez polskiego ustawodawcę i przyjęcia definicji przestępstwa zgwałcenia bazującej na koncepcji zgody, a nie przymusu, jak czyni to kodeks karny, skuteczność ścigania tego przestępstwa zaś - kryminalizacji czynów seksualnych w oparciu o paradygmat dobrowolnej i świadomej zgody wyrażonej przez strony aktu seksualnego. Takie podejście koncentruje się na sprawcy przemocy seksualnej (ustaleniu, czy uzyskał zgodę partnera/partnerki), a nie ofierze (czy wyraziła sprzeciw).

Rzecznik zauważył, że właściwa realizacja prawnomiędzynarodowego obowiązku penalizacji i przeciwdziałania wszelkim formom przemocy seksualnej, w tym zgwałcenia, może być osiągnięta jedynie, gdy wysiłki ustawodawcze wsparte są prawidłowym działaniem organów ścigania, którego miernikiem pozostaje skuteczne ściganie i karanie wszelkich form gwałtu i nadużyć seksualnych, będące pozytywnym obowiązkiem państwa, wynikającym z art. 8 EKPCz, a także z art. 3 EKPCz. Jego realizacja wymaga także wyeliminowania stereotypowych wyobrażeń na temat zgwałcenia, w szczególności roli ofiary w jego popełnieniu. Właściwe zabezpieczenie praw osób pokrzywdzonych przemocą seksualną oraz realizacja prawnomiędzynarodowych zobowiązań Polski wymaga zatem nowelizacji prawa karnego, a w szczególności art. 197 kk.

W związku z powyższym, Rzecznik zwrócił się do Premiera z prośbą o przeanalizowanie podniesionego problemu definicyjnego oraz o rozważenie nowelizacji art. 197 § 1 kk.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w piśmie z 24 maja 2021 r. wskazał, że funkcjonująca w polskim porządku prawnym definicja przestępstwa zgwałcenia z art. 197 k.k. nie wymaga w chwili obecnej podjęcia działań legislacyjnych, we wskazanym przez Rzecznika kierunku. Utrwalona wykładnia art. 197 k.k., która nie wymaga dowodzenia stawiania fizycznego oporu przez pokrzywdzonego, zapewnia należytą ochronę w zakresie ścigania przestępstw naruszających wolność seksualną jednostki i jest zgodna ze standardami przyjętymi w międzynarodowych aktach prawnych. Niezależnie od tego Ministerstwo Sprawiedliwości podejmuje szereg działań mających na celu zapewnienie prawidłowego poziomu ochrony pokrzywdzonych przestępstwami rozdziału XXV Kodeksu karnego i w tym celu m.in. zlecono Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwości przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań aktowych dotyczących ww. przestępstw, które mają zobrazować stosowanie tych przepisów w praktyce organów postępowania przygotowawczego oraz sądów. Intencją Ministra Sprawiedliwości jest również istotne podwyższenie ustawowego zagrożenia karą także w przypadku przestępstw skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, co będzie stanowić przedmiot osobnej inicjatywy legislacyjnej.