Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Marszałek Sejmu RP w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw.

Rzecznik Praw Obywatelskich w pierwszej kolejności odniósł się do proponowanej nowelizacji art. 1 § 1 k.w. (art. 3 pkt. 1 lit a projektu). Obecnie przepis ten ma następujące brzmienie: "Odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 złotych lub nagany.". Projektowana zmiana sprowadza się do dopisania na jego końcu słów "chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.". Wprowadzając to zastrzeżenie, projektodawca proponuje zatem wprowadzenie otwartej definicji wykroczenia. Zdaniem Rzecznika zmiana ta jest całkowicie nieuzasadniona i stanowi znaczący wyłom w dotychczasowym postrzeganiu prawa wykroczeń (oraz prawa karnego w ogólności) w polskim systemie prawnym. Oczywista sprzeczność projektowanego art. 1 § 1 k.w. z pakietem gwarancyjnym prawa karnego wywodzonym z art. 2 Konstytucji oraz z art. 42 ust. 1 Konstytucji nakazuje postawić postulat usunięcia tej zmiany z projektu.

RPO zauważył, że proponowane zmiany w części szczególnej k.w. sprowadzają się do dalszego zaostrzania odpowiedzialności za poszczególne wykroczenia. W przypadku niektórych wykroczeń, dolna granica grzywny ulega zwiększeniu 100-krotnie, zaś górna granica - 10-krotnie. Wprowadzane są też liczne nowe typy kwalifikowane, co oczywiste, zagrożone wyższymi sankcjami niż typy podstawowe.

Kolejnym elementem projektu są zmiany w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 8 projektu). Proponowana zmiana (dodanie art. 96 § 1ad k.p.s.w.) spowoduje, że za wykroczenie, o którym mowa w Rozdziale XI k.w. w postępowaniu mandatowym wymierzyć będzie można grzywnę do wysokości 5.000 zł, lub nawet 6.000 zł, jeśli zachodzi sytuacja, o której mowa w art. 9 § 1 k.w. Maksymalna wysokość grzywny wzrasta więc w przypadku podstawowym 10-krotnie, zaś w przypadku popełnienia kilku wykroczeń jednym czynem - 6-krotnie.

Projekt nie tylko zatem wprowadza bardzo istotne zaostrzenie odpowiedzialności za wykroczenia z Rozdziału XI k.w., lecz także umożliwia nakładanie za nie bardzo wysokich grzywien w postępowaniu mandatowym. Projektodawca uzasadnia zaproponowane zmiany koniecznością poprawy bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Wskazuje wręcz w uzasadnieniu, jakoby sprawcy wykroczeń drogowych byli "uprzywilejowani" względem innych sprawców, a podniesienie wysokości grzywien za te wykroczenia jest niezbędne do realizacji roli prewencyjnej, ochronnej i sprawiedliwościowej prawa wykroczeń. Rzecznik podkreślił jednak, że trudno oczekiwać, że samo zwiększenie surowości grzywien odniesie oczekiwany przez projektodawcę skutek prewencyjny.

RPO zwrócił ponadto uwagę, że projektowane zmiany dotyczą wykroczeń, a zatem czynów zabronionych o niewielkiej wadze i społecznej szkodliwości. W systemie polskiego prawa karnego wydzielenie prawa wykroczeń z szerszej dziedziny prawa karnego umożliwiło zastosowanie nieco innych reguł odpowiedzialności do tej kategorii czynów. Praktyczne różnice, w szczególności w sferze procesowej, pozwalają na szybsze i prostsze przypisanie odpowiedzialności i sankcji, kosztem niektórych gwarancji procesowych, także poprzez wprowadzenie doraźnego, semi-konsensualnego trybu karania w postępowaniu mandatowym. Wszystkie te odrębności od normalnego toku postępowania karnego usprawiedliwione są jednak faktem, że odnoszą się do czynów o małym ciężarze gatunkowym, zagrożonych niskimi karami. Podniesienie możliwej do orzeczenia grzywny do pułapu 30.000 zł (w tym w postępowaniu mandatowym do 5.000, 6.000 lub nawet 8.000 zł) wykracza poza powyższą aksjologię. Trudno zgodzić się ze stanowiskiem jakoby uproszczony tryb karania za wykroczenia w dalszym ciągu znajdował uzasadnienie w sytuacji, gdy możliwe jest wymierzenie w nim tak wysokich kar.

Zbyt wysokie grzywny i niemożność ich zapłacenia przez obwinionego będą miały też inny, znacznie bardziej praktyczny skutek. W przypadku niemożności wyegzekwowania, grzywna podlega bowiem zamianie na karę ograniczenia wolności w postaci pracy społecznie użytecznej lub karę aresztu. Biorąc pod uwagę wskazaną wyżej dysproporcję pomiędzy proponowanym maksymalnym pułapem grzywny, a średnimi rozporządzalnymi dochodami w społeczeństwie, należy oczekiwać, że liczba przypadków, w których obwiniony nie będzie w stanie zapłacić grzywny i podlegać będzie ona zamianie na karę zastępczą (w tym karę aresztu) zdecydowanie wzrośnie.