Wystąpienie do Minister Rodziny i Polityki Społecznej w sprawie strategii rozwoju usług społecznych z dnia 2021-11-02.
Wystąpienie do Minister Rodziny i Polityki Społecznej w sprawie strategii rozwoju usług społecznych.
Rzecznik Praw Obywatelskich w pierwszej kolejności zauważył, że proces deinstytucjonalizacji systemu wsparcia jest szczególnie istotny z perspektywy osób z niepełnosprawnościami, którym od dawna odmawia się możliwości dokonywania osobistych wyborów i sprawowania kontroli we wszystkich dziedzinach życia. Rozwiązania mające na celu zasadnicze zmiany w tym zakresie powinny uwzględniać uwagi kierowane przez Komitet ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami pod adresem Polski oraz głos osób z niepełnosprawnościami, w tym ich organizacji lub organizacji działających na ich rzecz.
Strategia dotycząca deinstytucjonalizacji systemu wsparcia powinna mieć na celu przede wszystkim włączenie w społeczność lokalną grup najbardziej narażonych na wykluczenie. Wykluczenie społeczne wiąże się ze stygmatyzacją, segregacją i dyskryminacją, które mogą prowadzić z kolei do przemocy, wykorzystywania i nadużyć, a także powstawania negatywnych stereotypów napędzających cykl spychania ich na margines życia społecznego. Polityka i konkretne plany działania w omawianym zakresie wymagają oparcia ich na poszanowaniu przyrodzonej godności, autonomii i niezależności osoby oraz zapewnienia jej pełnego i skutecznego udziału w społeczności. Celem jest stworzenie takiego systemu wsparcia, który umożliwi zainteresowanym rzeczywiste dokonywanie indywidualnych wyborów, na równi z innymi osobami, co wiąże się m.in. z ustanowieniem szerokiego zakresu usług świadczonych w miejscu zamieszkania i innych usług wsparcia świadczonych w społeczności lokalnej.
W ocenie RPO efektywność wypracowanych założeń wymaga otwartego dialogu pomiędzy organami władzy publicznej a osobami z niepełnosprawnościami, do których kierowane są planowane działania.
Z uzyskanych informacji z Ministerstwa Zdrowia wynika, że prace nad procesem deinstytucjonalizacji toczą się równolegle w Ministerstwie Zdrowia oraz w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej. Planowane jest przygotowanie dwóch odrębnych dokumentów w zakresie właściwości każdego z ministerstw. Rzecznik podkreślił, iż należy wyraźnie wskazać, które z zagadnień zostaną objęte Strategią usług społecznych, a które Strategią rozwoju systemu ochrony zdrowia. Niezbędna jest również koordynacja działań zaproponowanych w obu dokumentach, aby dążyły do realizacji tożsamego celu i się uzupełniały. W przeciwnym razie powstaną dwa różne dokumenty nieprowadzące do skoordynowania działań.
Co ważne, lektura przedstawionego projektu Strategii wskazuje na podkreślenie potrzeby stosowania języka z uwzględnieniem perspektywy równości. Osoby z niepełnosprawnościami są szczególnie narażone na stygmatyzację i niechętne postawy społeczne. Wśród nich, w stosunkowo najgorszej sytuacji znajdują się osoby w kryzysie psychicznym. Dlatego język stosowany wobec osób z niepełnosprawnościami powinien służyć włączeniu tych osób do społeczeństwa oraz przezwyciężaniu negatywnych stereotypów, nie zaś pogłębiać ich dyskryminację.
Ponadto, RPO zwrócił uwagę, jak niezbędne jest uwzględnienie niezwykle istotnej roli podmiotów sektora społecznego, również jako głosu samych osób z niepełnosprawnościami jako partnerów całego procesu deinstytucjonalizacji, mając na uwadze cel poszczególnych działań, jakim jest zapewnienie każdemu niezależnego życia z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb, godności oraz autonomii.
Do Rzecznika zwrócili się również przedstawiciele organizacji zrzeszających osoby w spektrum autyzmu, podkreślając potrzebę uwzględnienia ich potrzeb w dalszym okresie procedowania Strategii. W tym miejscu należy zauważyć, że ta grupa jest aktualnie wymieniona w Strategii zaledwie jeden raz, przy działalności zakładów aktywności zawodowej. Szczególne potrzeby osób w spektrum oraz dedykowane im rozwiązania zostały zupełnie pominięte zarówno w diagnozie, jak i w Strategii. Jest to grupa osób wymagająca szczególnie intensywnego i specjalistycznego wsparcia. Dla strategicznego planowania polityki wobec osób z niepełnosprawnościami niezbędne jest przyjęcie perspektywy większości, ale także grup szczególnie narażonych na dyskryminację, w tym osób wymagających bardziej intensywnego wsparcia. Jednocześnie środowisko osób w spektrum wskazuje, że powszechnie stosowana skala Barthel nie uwzględnia potrzeb oraz trudności osób w kryzysie psychicznym czy w spektrum autyzmu. Niezbędne jest wypracowanie narzędzia, które uwzględni potrzeby każdej z grup narażonych na wykluczenie społeczne.
Jednym z kluczowych zadań wyrażonych w Strategii jest zmiana sposobu funkcjonowania placówek opieki całodobowej i wykorzystania posiadanego potencjału do zapewnienia wsparcia w społeczności lokalnej. Obawy Rzecznika budzi sformułowanie dotyczące wyodrębnienia i tworzenia filii (pojedynczych zespołów, mieszkań) w funkcjonujących już DPS. Takie działanie zmierza do dalszej izolacji osób zamieszkujących w ramach struktur DPS-ów. W tym kontekście należy pamiętać, że wszystkie usługi wspierające muszą być zaprojektowane tak, aby wspierać życie w społeczeństwie, zapobiegając izolacji i segregacji od innych osób i muszą być faktycznie odpowiednie do tego celu. Przedstawione wnioski wymagają również analizy aktualnie obowiązujących regulacji prawnych związanych z umieszczeniem osoby w placówce całodobowej. Proponowana zmiana roli placówek całodobowych powinna iść w parze z odpowiednim dostosowaniem regulacji prawnych do możliwości podjęcia decyzji co do miejsca zamieszkania, współlokatorów, jak i ewentualnie zakresu wsparcia z jakiego dana osoba chce skorzystać.
W ocenie RPO projektowane w Strategii priorytety i działania powinny być skonstruowane tak, aby ich efekty były mierzalne zarówno dla osób odpowiedzialnych za realizację danego działania, jak i dla samych zainteresowanych wdrażaniem postanowień Strategii, a także dla organizacji i instytucji monitorujących wykonywanie Strategii.
Obawy Rzecznika budzi też brak założeń dotyczących wprowadzenia systemowej usługi asystencji osobistej dla osób z różnymi niepełnosprawnościami, zapewnienia systemowej usługi wsparcia wytchnieniowego, poprawy funkcjonowania środowiskowych domów samopomocy, czy wdrożenia działań w ramach kręgów wsparcia oraz wskaźników pozwalających na monitorowanie realizacji założonych celów. Niezbędna jest również analiza dostępności i adaptabilności nowotworzonych mieszkań treningowych i wspomaganych.
Rzecznik z zadowoleniem przyjął zmiany w Strategii dotyczące zastąpienia "uzawodowienia opiekunów" wprowadzeniem systemowej usługi asystencji osobistej w przypadku osób z niepełnosprawnościami. Działanie to wymaga jednak dalszej konkretyzacji i wprowadzenia wskaźników pozwalających na monitorowanie zmian.
Zastrzeżenia RPO budzi również rozdział dotyczący sposobu finansowania działań zaplanowanych w Strategii. W projekcie stwierdzono, że "Strategia jako polityka publiczna nie spowoduje bezpośrednich skutków finansowych". Takie podejście sprawia, że działania oczekiwane przez środowiska osób narażonych na wykluczenie społeczne mogą być realizowane w sposób fragmentaryczny, a osiągnięcie zakładanych celów znacznie utrudnione, a nawet niemożliwe. Za planowanymi działaniami powinna pójść również zmiana systemowa w sposobie ich finansowania.
Mając powyższe na uwadze, Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o analizę przedstawionych w niniejszym wystąpieniu uwag oraz uwzględnienie propozycji w dalszych pracach nad Strategią rozwoju usług społecznych.