Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Minister Rodziny i Polityki Społecznej w sprawie zabezpieczenia praw dzieci z niepełnosprawnością przebywających w domach pomocy społecznej.

Rzecznik Praw Obywatelskich przypomniał, że zgodnie z art. 72 Konstytucji Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Natomiast Trybunał Konstytucyjny wskazał, iż dobro dziecka jest konstytucyjną klauzulą generalną, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków między rodzicami i dziećmi. Realizacja praw dziecka wymaga zatem od ustawodawcy oraz organów wykonujących prawo spójnych systemowo działań, tak aby interes najmłodszych nie był narażony na szwank. W tym aspekcie niezwykle ważną kwestią pozostaje zabezpieczenie praw dzieci z niepełnosprawnością przebywających w domach pomocy społecznej.

Rzecznik zauważył, iż w świetle obowiązujących przepisów prawa należy uznać, że pobyt dzieci w domu pomocy społecznej nie stanowi przeszkody do podejmowania działań w celu poszukiwania rodziny adopcyjnej, jednakże przepisy te nie zawierają formalnej procedury zobowiązującej do poszukiwania dla dziecka umieszczonego w domu pomocy społecznej rodzin zastępczych, a tym samym włączenia tych dzieci w system pieczy zastępczej.

W związku z sytuacją dzieci przebywających w domach pomocy społecznej przedstawioną w wyemitowanym na antenie Radia TOK FM ósmym odcinku serialu dokumentalnego pt. „Piecza” RPO wystąpił do Urzędów Wojewódzkich o przekazanie informacji dotyczących poszukiwań od wejścia w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (dalej jako: „u.o.w.r.i.s.p.z.”), tj. od dnia 1 stycznia 2012 r., dla dzieci przebywających w domach pomocy społecznej rodzin zastępczych oraz adopcyjnych.

Analiza przedstawionych przez Urzędy Wojewódzkie informacji wskazuje, że prawa dzieci z niepełnosprawnością gwarantowane przepisami prawa nie są w pełni realizowane. Warto też wskazać, iż placówki o charakterze instytucjonalnym nie są w stanie zaspokoić potrzeb emocjonalnych oraz społecznych dzieci, w tym zwłaszcza poczucia bezpieczeństwa. Autorzy opracowań naukowych zwracają uwagę na niestabilność tego środowiska wynikającą z fluktuacji wychowawców i samych podopiecznych. Pobyt dzieci w domach pomocy społecznej nie służy ich dobru, gdyż wpływa na spowolnienie rozwoju fizycznego i emocjonalnego oraz powoduje deficyty umiejętności społecznych, w tym dotyczące funkcjonowania w rodzinie. Także ten aspekt w sytuacji dzieci z niepełnosprawnością nabiera dodatkowego znaczenia ze względu na potrzebę wzmożonego wsparcia.

Zebrane dane wskazują, iż znikoma liczba dzieci opuszcza domy pomocy społecznej z powodu przeniesienia do rodzinnej pieczy zastępczej i rodzin adopcyjnych. Co więcej większość Urzędów Wojewódzkich wskazała, iż to właśnie m.in. z pieczy zastępczej dzieci trafiają do domów pomocy społecznej. Najczęściej podawanymi przyczynami były: brak możliwości otoczenia dzieci całodobową opieką i dodatkowo właściwym, specjalistycznym wsparciem medycznym, rehabilitacyjnym, pielęgnacyjnym, itp., brak warunków mieszkaniowych dostosowanych do potrzeb dzieci i opiekunów oraz deficyt specjalistycznych zawodowych rodzin zastępczych przygotowanych do podjęcia się opieki na dziećmi obciążonymi złożonymi schorzeniami.

Niepokojące były także informacje o: niezgłaszaniu do adopcji dzieci z uregulowaną sytuacją prawną, które przebywają w domach pomocy społecznej, braku jednolitych procedur współdziałania domów pomocy społecznej, organizatorów pieczy zastępczej i sądu opiekuńczego w celu poszukiwania dla dzieci rodzin zastępczych, czy jednoczesnym umieszczania dzieci w pieczy zastępczej i domu pomocy społecznej, szczególnie, gdy rodziną zastępczą jest ustanawiany pracownik domu pomocy społecznej.

W ocenie Rzecznika sytuacja dzieci z niepełnosprawnością przebywających w domach pomocy wymaga systemowego przeglądu i pilnych działań naprawczych zarówno w obszarze pieczy zastępczej poprzez inwestowanie w rozwój form rodzinnych dedykowanych dzieciom z niepełnosprawnością, jak i w obszarze pomocy społecznej poprzez określenie obowiązku poszukiwania dla dzieci z domów pomocy społecznej miejsc w rodzinnej pieczy zastępczej oraz wzmocnienie działań nadzorczych nad wykonywaniem zadań przez domy pomocy społecznej. Konieczne jest wypracowanie rozwiązań, które nie tylko zapobiegną umieszczaniu dzieci w domach pomocy społecznej i pieczy instytucjonalnej, ale będą skutkowały przeniesieniem dzieci obecnie przebywających w placówkach pomocowych do rodzinnej pieczy zastępczej. Taki kierunek zmian jest pożądany i odpowiadałby wymogom współczesnego spojrzenia na sytuację dzieci z niepełnosprawnością.

Wobec powyższego Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o przedstawienie stanowiska, a także poinformowanie o możliwych działaniach na rzecz pełniejszego zabezpieczenia praw dzieci z niepełnosprawnością, w szczególności zagrożonych umieszczeniem i przebywających w domach pomocy społecznej.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej w piśmie z 1 lutego 2022 r. podkreślił, że w przypadku kiedy rodzice nie mogą sprawować opieki nad dzieckiem, podstawową formą wsparcia, bez względu na stopień niepełnosprawności dziecka, powinno być umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej, w szczególności w ramach jej rodzinnych form. Umieszczenie dziecka w domu pomocy społecznej powinno być i zwykle jest możliwością wykorzystywaną ostatecznie i wynika z oceny zasadności umieszczenia w domu pomocy społecznej w każdym indywidualnym przypadku. Wyjaśnił także, że osoby nieletnie kierowane są w głównej mierze do domów pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie (ewentualnie domów łączonych na zasadach wynikających z ustawy o pomocy społecznej). Sekretarz Stanu wskazał, że w każdej sytuacji, kiedy sytuacja prawna dziecka jest uregulowana, każda instytucja w której dziecko przebywa, zobowiązana jest do zgłoszenia dziecka do ośrodka adopcyjnego. Kwalifikacja dziecka do przysposobienia jest całym zespołem czynności podejmowanych przez ośrodek adopcyjny, których efektem może być zakwalifikowanie lub też niezakwalifikowanie małoletniego do przysposobienia. Oceny zasadności kwalifikacji lub braku kwalifikacji dokonuje zatem ośrodek adopcyjny. Co istotne, obecnie zakładanym kierunkiem zmian w systemie usług społecznych jest koncepcja deinstytucjonalizacji, mająca na celu przechodzenie od opieki o charakterze instytucjonalnym do opieki świadczonej w środowisku rodzinnym.