Wystąpienie do Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w sprawie projektu ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz projektu ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę Prawo o ustroju sądów powszechnych z dnia 2022-05-13.
Wystąpienie do Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w sprawie projektu ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz projektu ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Rzecznik Praw Obywatelskich zauważył, iż opiniowane projekty ustaw stanowią nowe regulacje zastępujące obecnie obowiązującą ustawę - Prawo o ustroju sądów powszechnych (dalej jako: pusp). Istota zmian polega na tzw. spłaszczeniu struktury sądownictwa poprzez wprowadzenie jednolitego statusu sędziego powszechnego w miejsce obecnego podziału na sędziów rejonowych, okręgowych i apelacyjnych oraz na zwiększeniu władztwa personalnego Ministra Sprawiedliwości oraz podległych mu prezesów sądów w zakresie obsadzania stanowisk administracyjnych i orzeczniczych w sądownictwie. Pierwsza propozycja mieści się w kompetencjach regulacyjnych ustawodawcy, ale z uwagi na jej rozmach powinna zostać lepiej dopracowana, aby zmiany ustrojowe nie spowodowały dezorganizacji pracy sądów i nie zaszkodziły prawu obywateli do rozpoznania ich sprawy w sposób rzetelny i bez nieuzasadnionej zwłoki, gwarantowanego przez art. 45 ust. 1 Konstytucji. Druga propozycja natomiast budzi szereg wątpliwości z punktu widzenia art. 2, 45 ust. 1 i 173 Konstytucji, art. 6 Konwencji Rady Europy o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC), art. 19 ust. 1 akapit drugi Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (KPP).
Rzecznik z aprobatą przyjął wolę bardziej równomiernego rozłożenia spraw pomiędzy sędziów w celu odciążenia sądów rejonowych. Z drugiej jednak strony likwidacja 11 sądów apelacyjnych, 46 sądów okręgowych i 318 sądów rejonowych oraz powołanie w ich miejsce 79 sądów okręgowych oraz 20 sądów regionalnych jako sądów II instancji jest przedsięwzięciem o ogromnym rozmachu, które – jeśli nie zostanie starannie dopracowane – może wywołać poważne reperkusje w sądownictwie, ze szkodą dla obywateli występujących jako strony postępowań w sprawach cywilnych i karnych.
RPO w obecnej wersji opiniowanych projektów dostrzega zarzewia potencjalnych problemów, w tym m.in.: ryzyko opóźnień wywołanych koniecznością wyznaczenia nowych sędziów sprawozdawców w wielu sprawach rozpoznawanych przez likwidowane sądy; przyznanie prezesom sądów uznaniowej kompetencji do przymusowego delegowania sędziego do pracy w oddziale sądu poza jego miejscem zamieszkania; przyznanie Ministrowi Sprawiedliwości uznaniowej kompetencji do decydowania, którzy sędziowie apelacyjni po reformie staną się sędziami regionalnymi, a którzy zostaną przeniesieni na niższe stanowisko sędziego okręgowego.
Wobec powyższego Rzecznik zaapelował o: możliwie szerokie konsultacje społeczne obu projektów, zwłaszcza z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, a także środowiskami sędziowskimi, jako mającymi największe rozeznanie w praktycznych problemach sądownictwa; dostosowanie procedur w sprawach personalnych do wymagań konstytucyjnych i międzynarodowych w celu zapewnienia odrębności sądów od władzy wykonawczej i ustawodawczej, w szczególności poprzez wykonanie wyroków Trybunału Sprawiedliwości UE i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w tej materii; uszanowanie uzasadnionych oczekiwań sędziów i referendarzy w zakresie świadczeń pracowniczych, które mają zostać w projekcie ograniczone; modyfikację przepisów przejściowych określających zasady przejścia dotychczasowych postępowań z jurysdykcji sądów rejonowych i apelacyjnych odpowiednio do sądów okręgowych i regionalnych oraz opublikowanie jeszcze na etapie procesu legislacyjnego projektów aktów wykonawczych określających nowe siedziby i obszary właściwości sądów, a także właściwe sądy do rozpoznawania spraw, w których z uwagi na zmiany ustrojowe będą musiały zostać wyznaczone nowe składy orzekające bądź przynajmniej nowy sprawozdawca; wydłużenie vacatio legis, która w obecnej wersji projektu, przewidującej datę wejścia w życie większości regulacji 1 stycznia 2023 r. jest zbyt krótka na przygotowanie się administracji sądowej oraz kadry orzeczniczej do tak fundamentalnej zmiany ustrojowej.