Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie wynagrodzenia za sprawowanie opieki bądź kurateli.

W zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich pozostaje kwestia dotycząca możliwości orzeczenia przez sąd wynagrodzenia za sprawowanie opieki prawnej nad krewnym (najczęściej dzieckiem) bądź inną osobą pozostającą z opiekunem w szczególnie bliskiej relacji emocjonalnej. Do Biura Rzecznika wpływają bowiem wnioski o wzruszenie prawomocnych orzeczeń sądowych, w których wniosek o przyznanie wynagrodzenia został oddalony, ponieważ sąd uznał, że sprawowanie opieki czyni zadość zasadom współżycia społecznego. W sprawach, które były zgłaszane do Rzecznika, sądy stawały na stanowisku, że w kulturze polskiej naturalnym i powszechnie praktykowanym jest, że najpierw to rodzice dbają o wychowanie i utrzymanie swoich dzieci, z czasem zaś, kiedy oni sami wymagają wsparcia, to dzieci udzielają im pomocy, zarówno osobiście, jak i materialnie.

Wynikający z art. 128 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: KRO) obowiązek alimentacyjny krewnych w linii prostej obejmuje nie tylko finansową partycypację w kosztach utrzymania i wychowania, lecz także podejmowanie osobistych starań na rzecz uprawnionego. Skoro opiekun prawny należy do kręgu osób obowiązanych względem osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej do alimentacji, to rzeczony obowiązek wypełnia poprzez zarówno faktyczną, jak i prawną opiekę nad nią. Czyni więc to, czego można od niego oczekiwać w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasad współżycia społecznego. Podobne stanowisko sądy zajmowały także w sprawach, w których nakład pracy opiekuna prawnego był bardzo duży - podopieczny wymagał 24-godzinnej opieki, co wymuszało rezygnację opiekuna z pracy zarobkowej, brak czasu na odpoczynek, na własne życie, realizowanie swoich zainteresowań.

Skarżący opisują swoją sytuację faktyczną, w większości przypadków naprawdę bardzo trudną: opieka wymaga od nich niemal nadludzkich wyrzeczeń przy ciągłych problemach materialnych, wynikających z niewystarczających na pokrycie wszystkich potrzeb tak podopiecznego jak i opiekuna przychodów. A jednak sądy odmawiają im wynagrodzenia uznając, że taka zaangażowana i pełna poświęcenia opieka czyni zadość zasadom współżycia społecznego, a więc powinna być bezpłatna. Zdaniem skarżących, taka sytuacja nie tylko odbiera im godność i poczucie wartości wykonywanej pracy, ale stawia ich w sytuacji gorszej niż opiekunów prawnych, niezwiązanych z podopiecznym węzłem pokrewieństwa czy szczególnie bliskiej relacji. W takim bowiem wypadku sądy nie odwołują się do obowiązków alimentacyjnych ciążących na opiekunie ani do zakorzenionej w tradycji polskiej powinności dbania nawzajem o siebie przez członków rodziny.

W ocenie RPO uzasadniona jest obawa, czy aktualna treść art. 162 § 2 KRO nie prowadzi w praktyce do automatyzmu ze strony sądów powszechnych, które w przeważającej liczbie spraw uznają, że sprawowanie opieki przez osoby spokrewnione (inne osoby pozostające w bardzo bliskiej relacji z podopiecznym) zawsze czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Takie zaś stosowanie tego przepisu nie wydaje się zgodne z intencją ustawodawcy, a ponadto jest bardzo krzywdzące dla opiekunów prawnych będących osobami najbliższymi dla podopiecznych, często wykonującymi swoje obowiązki z najwyższym poświęceniem, jakiego trudno byłoby oczekiwać od opiekuna niezwiązanego z podopiecznym bliską relacją emocjonalną.

Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie zasadności podjęcia prac legislacyjnych, mających na celu takie doprecyzowanie treści art. 162 KRO, aby jego wykładnia nie wykluczała osób bliskich i spokrewnionych z osobą podopieczną z grona osób upoważnionych do otrzymywania wynagrodzenia za sprawowanie opieki czy kurateli.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w piśmie z 2 stycznia 2023 r. wskazał, iż wstępna analiza obecnie obowiązującego rozwiązania w zakresie przyznawania wynagrodzenia opiekunowi prawnemu osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, wprowadzonego nowelą k.r.o. z 2008 r., prowadzi do wniosku, że jest ono prawidłowe. Nie ulega wątpliwości, że opieka prawna nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie jest zadaniem bardzo trudnym, ale należy zauważyć, że nie musi być – i większości przypadków nie jest – związana z opieką faktyczną. Przewidziane przez ustawodawcę przypadki, w których opiekunowi nie przyznaje się wynagrodzenia, a stanowiące katalog zamknięty, są absolutnie zasadne. Mając natomiast na względzie wątpliwości przedstawione w piśmie Rzecznika dotyczące rozbieżności, jakie ujawniły się w orzecznictwie sądów powszechnych przy wykładni przepisu art. 162 § 2 k.r.o., zasadne wydawałoby się rozważenie przez RPO wystąpienia do Sądu Najwyższego z wnioskiem o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego. Równocześnie Podsekretarz Stanu poinformował, że Ministerstwo Sprawiedliwości rozważa możliwość podjęcia prac legislacyjnych (w tym ewentualnie wprowadzenie nowej regulacji w procedowanych obecnie projektach ustaw) w celu wprowadzenia do art. 162 k.r.o. odpowiedniej zmiany, która eliminowałaby możliwość odmowy przyznania wynagrodzenia opiekunowi prawnemu, gdy sprawowanie opieki czyni co prawda zadość zasadom współżycia społecznego, zwłaszcza gdy na opiekunie prawnym ciąży ustawowy obowiązek alimentacyjny wobec osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, ale nakład pracy opiekuna prawnego przy sprawowaniu tej opieki jest znaczny.