Wystąpienie do Sekretarza Stanu w Kancelarii Prezydenta RP w sprawie ustawowej regulacji asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami z dnia 2022-05-11.
Wystąpienie do Sekretarza Stanu w Kancelarii Prezydenta RP w sprawie ustawowej regulacji asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami.
Rzecznik Praw Obywatelskich w pierwszej kolejności wskazał, iż dostępność usług asystenckich jest jednym z najistotniejszych aspektów procesu deinstytucjonalizacji i poszanowania prawa jednostki do niezależnego życia, zgodnie z jej autonomicznym wyborem. Z tych względów projektowane działania powinny również uwzględniać konieczność dążenia do wprowadzenia kompleksowej i spójnej reformy systemu wsparcia osób z niepełnosprawnościami. Wdrożenie usług asystenckich wiąże się z koniecznością przeprowadzenia pilnej zmiany systemu orzecznictwa o niepełnosprawności oraz zniesienia - lub co najmniej istotnej modyfikacji - instytucji ubezwłasnowolnienia.
Zaprezentowane założenia do projektu ustawy o asystencji osobistej nie odnoszą się jednak do osób ubezwłasnowolnionych częściowo albo całkowicie, które byłyby zainteresowane skorzystaniem z usług asystenckich. W tym kontekście istnieje potrzeba przyspieszenia prac nad zniesieniem - lub co najmniej istotną modyfikacją - instytucji ubezwłasnowolnienia i zastąpienia jej systemem wspieranego podejmowania decyzji. Jednocześnie projektowane rozwiązania powinny w pełni szanować autonomię i podmiotowość wszystkich osób z niepełnosprawnościami oraz uwzględniać dodatkowe okoliczności, z jakimi mogą mierzyć się osoby ubezwłasnowolnione.
W przedstawionych założeniach do projektu ustawy o asystencji osobistej przyjęto, że do korzystania z usługi asystencji osobistej będą uprawnione osoby w wieku od 16. do 65. roku życia (przy czym osoby, które nabędą uprawnienia do korzystania z usługi asystencji osobistej przed ukończeniem 65. roku życia, będą mogły zachować prawo do usługi po ukończeniu wskazanego wieku). Rozumiejąc, że opracowanie założeń wymagało stworzenia kryteriów pozwalających na precyzyjne określenie grupy beneficjentów przyszłej ustawy, RPO wskazał, że powiązanie asystencji osobistej z wiekiem aktywności zawodowej wymaga ponownego przemyślenia. Asystencja osobista oznacza bowiem wsparcie świadczone na rzecz osoby z niepełnosprawnością, prowadzone pod jej kierownictwem przez inną osobę, której celem jest umożliwienie jej niezależnego życia. W świetle założeń Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, usługi asystenckie powinny bowiem obejmować również interakcje społeczne i kontakty z rówieśnikami, udział w życiu politycznym i publicznym oraz życiu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i aktywności fizycznej.
Zaprezentowane założenia do projektu ustawy nie odnoszą się do jednego z kluczowych elementów zapewnienia realizacji prawa do niezależnego życia, jakim jest instrument "budżetu osobistego". Budżet osobisty to pakiet środków finansowych przyznawanych osobie z niepełnosprawnością potrzebującej stałego wsparcia na sfinansowanie potrzebnych usług. Środki przekazane w ramach budżetu osobistego służą realizacji tego wsparcia w postaci - przykładowo - asystencji osobistej, opieki wytchnieniowej, urządzeń i wyrobów medycznych oraz pomocy technicznych, indywidualnych środków transportu dostosowanych do potrzeb osoby z niepełnosprawnością, usług zdrowotnych i innych. Decyzja przyznająca prawo do budżetu osobistego na asystencję osobistą powinna mieć formę decyzji administracyjnej, od której powinna przysługiwać ścieżka odwoławcza. Omawiane założenia do ustawy nie uwzględniają jednak takich rozwiązań. W ocenie RPO kwestia ta wymaga dalszej analizy, a w przypadku podtrzymania aktualnej koncepcji - przedstawienia odpowiednio uargumentowanego uzasadnienia.
Ponadto, obawy Rzecznika budzi konieczność wskazania w decyzji liczby godzin tygodniowo wraz z niezbędnymi obszarami wsparcia. Należy zauważyć, że zakres wymaganego wsparcia może być różny w zależności od okresu w danym roku i zmieniających się potrzeb osoby z niepełnosprawnością. Dlatego zdaniem RPO należy poddać pod rozwagę wydawanie decyzji administracyjnej, w której stwierdzano by, czy dana osoba spełnia wymogi do uzyskania wsparcia w formie usług asystenckich, zaś jego zakres i forma świadczenia byłyby ustalane w kontrakcie trójstronnym. Takie rozwiązanie gwarantuje możliwość elastycznego dostosowania udzielanego wsparcia do zmieniających się potrzeb użytkownika bez konieczności inicjowania kolejnej procedury administracyjnej.
W związku z pojawiającymi się kontrowersjami, doprecyzowania wymaga także to, czy asystentem osobistym może być członek rodziny użytkownika usługi lub osoba pozostająca z nim w faktycznym pożyciu, czy też będąca członkiem gospodarstwa domowego. W przedstawionych założeniach wykluczono ww. osoby z grona potencjalnych asystentów. Z uwagi na istniejące w systemie prawnym różne definicje członków rodziny należy wyraźnie wskazać, w jaki sposób na gruncie projektowanej ustawy jest rozumiane pojęcie "członek rodziny" i przeanalizować, czy jedna z istniejących już definicji nie będzie pomocna na kolejnych etapach prac nad ustawą o asystencji osobistej. Zasady dotyczące tego, kto może być kandydatem na asystenta powinny być sformułowane w sposób precyzyjny tak, aby nie budziły wątpliwości, zwłaszcza potencjalnych użytkowników.
Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się z prośbą o analizę przedstawionych uwag i ich uwzględnienie w dalszych pracach nad projektem ustawy o asystencji osobistej.