Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej oraz Przewodniczącego Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji Senatu RP w sprawie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 2022-07-15.
Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej oraz Przewodniczącego Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji Senatu RP w sprawie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw.
Na wstępie Rzecznik Praw Obywatelskich zgodził się z poglądem wyrażonym w opinii Sądu Najwyższego, że surowość karania i zagrożenia ustawowego za poszczególne czyny jest niewątpliwie elementem polityki kryminalnej realizowanej przez władzę państwową, lecz państwo nie ma w tym zakresie pełnej swobody, ponieważ kara kryminalna musi spełniać warunek proporcjonalności. Jest oczywiste, że ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla realizacji określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wartości. Tymczasem, w zakresie omawianej ustawy projektodawca nie wykazał, w dostatecznym zakresie, potrzeby zmian w kwestii zasad odpowiedzialności karnej, katalogu kar, dyrektyw sądowego wymiaru kary i środków karnych czy konieczności przyjęcia niektórych nowych typów czynów zabronionych.
Oprócz podwyższenia sankcji za poszczególne czyny zabronione w części szczególnej k.k., istotny zwrot w kierunku zwiększenia represyjności prawa karnego zakładają zmiany wprowadzone do części ogólnej, takie jak m.in.: podwyższenie górnej granicy wymiaru kary pozbawienia wolności do lat 30 i w konsekwencji podwyższenie maksymalnego wymiaru kary łącznej, rozszerzenie stosowania środków karnych, w tym obligatoryjne orzeczenie środków karnych w sytuacjach, w których obecnie jest ono fakultatywne, wprowadzenie środka reakcji karnej w postaci przepadku pojazdu mechanicznego oraz przepadku jego równowartości, dodanie recydywy specjalnej odnoszącej się do przestępstw przeciwko wolności seksualnej, przedłużenie okresu po którym można udzielić warunkowego przedterminowego zwolnienia osobie skazanej na karę dożywotniego pozbawienia wolności, czy też przedłużenie okresu przedawnienia zbrodni zabójstwa. Rzecznik szczegółowo odniósł się do poszczególnych zmian.
RPO wskazał m.in., iż instytucja przepadku pojazdu albo przepadku równowartości pojazdu nie uwzględnia, że miarą jej dolegliwości jest wyłącznie wartość pojazdu. Czyn zabroniony może zostać popełniony przez sprawcę przy wykorzystaniu samochodu własnego, będącego przedmiotem umowy leasingu, najmu, umowy użyczenia albo też nowego albo zniszczonego. Wartość pojazdu nienależącego do sprawcy, w szczególności będącego przedmiotem umowy leasingu, nie oddaje w żaden sposób stanu majątku sprawcy. Obligatoryjność środka karnego opisanego w art. 44b k.k. prowadzić będzie do sytuacji, w których na sprawcę może zostać nałożony obowiązek zapłaty kilkuset tysięcy zł tylko dlatego, że dopuścił się on przestępstwa z wykorzystaniem drogiego środka komunikacji. Doprowadzi to do sytuacji, w której sądy będą zobligowane stosować reakcje karne nieadekwatne zarówno do wagi zdarzenia drogowego, stopnia winy sprawcy, jak i jego możliwości majątkowych i zarobkowych.
Jeśli chodzi o instytucję tzw. małego świadka koronnego zmiana przewiduje dodanie zwrotu "na wniosek prokuratora", którego konsekwencją będzie ograniczenie możliwości stosowania ww. instytucji przez sąd. Uzależnia się zatem podstawę nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz podstawę warunkowego zawieszenia jej wykonania od wniosku prokuratora, nie zaś, jak to było dotychczas, jedynie od zachowania samego sprawcy. Przenosi to z sądu na prokuratora decyzję o możliwości zastosowania instytucji tzw. małego świadka koronnego i z tego względu budzi uzasadnione wątpliwości w zakresie jego zgodności z zasadą podziału władzy wynikającą z art. 10 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 175 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 173 Konstytucji.
Rzecznik krytycznie ocenił także aprioryczne wydłużenie okresu odbywania kary, po którym skazany na dożywotnie pozbawienie wolności może starać się o uzyskanie warunkowego zwolnienia z 25 do 30 lat, a także całkowite wyłączenie możliwości ubiegania się przez skazanego o uzyskanie warunkowego przedterminowego zwolnienia. Rozwiązania takie pozostają w sprzeczności z gwarancjami wynikającymi art. 3 EKPC, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.
Ponadto, Rzecznik zauważył, iż karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 przewiduje się dla tego, kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki. Nie podlega karze sprawca, który wykonał środek kompensacyjny nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego. Zdaniem RPO wprowadza to niedopuszczalne z punktu widzenia art. 32 ust. 1 Konstytucji zróżnicowanie sytuacji prawnej osób pokrzywdzonych przestępstwem.
Rzecznik wskazał też, że uchwalony art. 256 § 1a k.k. stanowi: "Tej samej karze podlega, kto publicznie propaguje ideologię nazistowską, komunistyczną, faszystowską lub ideologię nawołującą do użycia przemocy w celu wpływania na życie polityczne lub społeczne". Wyrażenie "ideologii nawołującej do użycia przemocy w celu wpływania na życie polityczne lub społeczne" jest na tyle nieprecyzyjne i pojemne znaczeniowo, że w jego ramach mieścić może się choćby nawoływanie do przemocy w celu obrony przed zbrojną napaścią. Przepis ten, ze względu na zbyt daleko posuniętą ogólność, nie spełnia o ocenie Rzecznika wymogów dostatecznej określoności leżącej u podstaw art. 2 Konstytucji i z tego względu nie zasługuje na aprobatę.