Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Środowiska, Przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej do spraw Klimatu oraz Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej Senatu RP w sprawie ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej z dnia 2022-07-29.
Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Środowiska, Przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej do spraw Klimatu oraz Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej Senatu RP w sprawie ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej.
Na wstępie Rzecznik Praw Obywatelskich zauważył, iż oprócz podwyższenia sankcji za poszczególne czyny zabronione z części szczególnej Kodeksu karnego i Kodeksu wykroczeń, zaakcentowania wymagają dwie kwestie: pierwsza - dotycząca zgodności dotychczas obowiązujących oraz uchwalonych przepisów z zasadami dostatecznej określoności przepisów oraz prawidłowej legislacji leżącymi u podstaw zasady demokratycznego państwa prawnego z art. 2 Konstytucji oraz druga - dotycząca zgodności zmian w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary z zasadami nullum crimen sine lege wywodzonymi z art. 2 i art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji oraz prawa do obrony z art. 2 i art. 42 ust. 2 Konstytucji.
W ocenie Rzecznika, to brak zrozumienia istoty typów czynów zabronionych opisanych w Rozdziale XXII Kodeksu karnego, wynikający z nazbyt abstrakcyjnego ich opisania przez ustawodawcę może stanowić jeden z powodów nieskutecznego działania w zakresie zwalczania przestępczości środowiskowej. Pogląd wyrażony na początku uzasadnienia projektu, iż obecne sankcje karne są niewystarczające, w związku z tym należy dokonać zmiany przepisów, jak wynika z treści projektu (poprzez ich zaostrzenie) jest tylko w pewnym stopniu trafny. Samo zwiększenie sankcji karnych za poszczególne typy czynów zabronionych prawdopodobnie nie przyniesie zamierzonych przez projektodawcę rezultatów, jeżeli przepisy, do których sankcje te się odnoszą, nie staną się czytelne dla obywateli oraz organów stosujących prawo. W tym celu niezbędna jest konkretyzacja znamion typów czynów zabronionych ujętych w Rozdziale XXII Kodeksu karnego, która ułatwi zrozumienie ich istoty przez organy stosujące prawo, w tym przede wszystkim sądy, oraz ewentualnie dalsza ich dywersyfikacja, poprzez wprowadzenie typów kwalifikowanych i uprzywilejowanych, obok typów podstawowych.
W nowym brzmieniu art. 47 § 2 k.k. zmianie ulec ma wysokość nawiązki z podstawowej orzekanej obecnie od 1 do 100 000 złotych (której wysokość wynika z art. 48 k.k.), na nawiązkę w wysokości od 10 000 do 10 000 000 złotych. Zdaniem RPO nazbyt wysoki dolny próg wysokości nawiązki oraz jej obligatoryjny charakter mogą mieć ten skutek, że sądy będą stosować w większym stopniu instytucję warunkowego umorzenia postępowania, która pozwoli im nie orzec nawiązki. Stąd zmiany w art. 47 § 2 k.k. z praktycznego punktu widzenia mogą doprowadzić do zmniejszenia liczby orzekanych nawiązek.
W opinii Rzecznika pod rozwagę należy poddać takie zmodyfikowanie uchwalonych przypisów, aby obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego mógł zostać nałożony także w postępowaniu mandatowym, w drodze mandatu karnego. W obecnie obowiązującym stanie prawnym obowiązek ten może zostać orzeczony, co oznacza, że wymaga to aktywności ze strony sądu, a tym samym rozwiązanie to jest nieadekwatnie drogie w stosunku do niekiedy błahego przedmiotu rozstrzygnięcia. Zwłaszcza w zakresie czynów zabronionych będących przedmiotem kryminalizacji art. 145 k.w., art. 154 k.w. i art. 162 k.w. sprawca winien móc być zobowiązywany do przywrócenia stanu poprzedniego także w postępowaniu mandatowym.
Uchwalona ustawa przewiduje ponadto istotne zmiany w reżimie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione. W ocenie RPO, samo w sobie wprowadzenie do polskiego porządku prawnego odpowiedzialności indywidualnej podmiotu zbiorowego może okazać się rozwiązaniem korzystnym z punktu widzenia ochrony dóbr prawnych, w tym środowiska naturalnego. Do zmian w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary10 należy jednak podejść z dużą ostrożnością. Wskazać w tym zakresie należy, że całość rozwiązań zapisanych w obecnie obowiązujących przepisach jest ukierunkowana na przypisanie podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności wtórnej. Na podstawie uchwalonych zmian podmiot zbiorowy będzie mógł ponieść odpowiedzialność karną za przestępstwa przeciwko środowisku, pomimo braku konieczności wykazania, że zachowanie osoby fizycznej nosiło cechy przestępstwa, co rodzi wątpliwość co do zgodności zmian z zasadą nullum crimen sine lege z art. 2 i art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji w odniesieniu do przesłanki zawinienia oraz z zasadą prawa do obrony w rozumieniu materialnym z art. 2 i art. 42 ust. 2 Konstytucji. Wprowadzone w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary zmiany, w tym w art. 4a, powinny wprowadzać przesłankę wyłączenia zawinienia po stronie podmiotu zbiorowego, w postaci możliwości wykazania przez ten podmiot, że podjęte zostały wszelkie niezbędne i rozsądne środki ostrożności organizacyjne w celu zapobieżenia przestępstwu przeciwko środowisku.
Rzecznik zwrócił także uwagę, że projekt rzeczonej ustawy ani w wersji z dnia 10 sierpnia 2021 r., ani w wersji z dnia 15 października 2021 r., które zostały przesłane do Biura RPO do konsultacji, nie przewidywał żadnych zmian w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Zmiany te pojawiły się dopiero w wersji projektu z dnia 9 grudnia 2021 r., która nie została przesłana do konsultacji. Z powyższego wynika, że wobec zmian w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary nie został prawidłowo przeprowadzony proces konsultacji, który umożliwiłby uniknięcie potrzeby zgłoszenia poważnych zastrzeżeń dopiero na obecnym, późnym etapie prac legislacyjnych.