Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Minister Rodziny i Polityki Społecznej w sprawie ustawy o asystencji osobistej.

Rzecznik Praw Obywatelskich, który wykonuje także zadania organu monitorującego wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, z niepokojem obserwuje przedłużające się prace nad projektem ustawy o asystencji osobistej. Zdaniem RPO niezbędne jest pilne podjęcie działań na rzecz zapewnienia systemowej regulacji asystencji osobistej, z uwzględnieniem aktywnego udziału osób z różnymi niepełnosprawnościami i działających na ich rzecz osób lub organizacji społecznych.

Dostępność usług asystenckich jest jednym z kluczowych aspektów procesu deinstytucjonalizacji i poszanowania prawa jednostki do niezależnego życia zgodnie z jej autonomicznym wyborem. Zgodnie z art. 19 lit. b Konwencji Polska zobowiązała się m.in. do zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami szerokiego zakresu usług wspierających świadczonych w miejscu zamieszkania, w tym również do pomocy osobistej niezbędnej do życia i włączenia w społeczność oraz zapobiegającej izolacji i segregacji społecznej.

Wdrożenie usług asystenckich wiąże się z koniecznością przeprowadzenia pilnej zmiany systemu orzekania o niepełnosprawności oraz zniesienia - lub co najmniej istotnej modyfikacji - instytucji ubezwłasnowolnienia. Jest to niezbędne dla urzeczywistnienia zasady niezależnego życia osób z niepełnosprawnościami w społeczeństwie. Mając na uwadze, że jednym z celów ustawy o asystencji osobistej powinno być zapewnienie bezpiecznych warunków wsparcia i usług, wydaje się, że rozpoczęcie prac nad projektem ustawy należy skorelować z przyspieszeniem prac, których przedmiotem byłaby co najmniej istotna modyfikacja - a docelowo zniesienie - instytucji ubezwłasnowolnienia i zastąpienie jej systemem wspieranego podejmowania decyzji.

Wątpliwości RPO nadal budzi rozważane umożliwienie skorzystania z asystencji osobistej wyłącznie osobom pomiędzy 16. a 65. rokiem życia. Tymczasem również dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami mogą wymagać wsparcia, aby móc uczestniczyć w zajęciach rekreacyjnych i innych aktywnościach wraz z rówieśnikami. Istnienie odpowiednich, dostosowanych do wieku usług wspierających dla dziewcząt i chłopców z niepełnosprawnościami ma kluczowe znaczenie dla równego korzystania przez nich z praw człowieka (art. 7 Konwencji). Stąd też rozważenia wymaga obniżenie kryterium wieku i objęcie możliwością skorzystania z usług asystenta również osób młodszych.

Również wyznaczenie górnej granicy możliwości skorzystania z asystenta na 65 lat budzi wątpliwości. Wydaje się, że oparto je na stereotypowym założeniu, że osoby starsze nie pozostają w zatrudnieniu lub nie wracają na rynek pracy po ukończeniu 65. roku życia. Prawo do pracy w starszym wieku powinno uwzględniać również zapewnienie odpowiedniego wsparcia w formie asystencji osobistej w przypadkach, kiedy to właśnie niepełnosprawności związane z wiekiem utrudniałyby dostęp do rynku pracy.

Komplementarnym powinien być tzw. "budżet osobisty", czyli pakiet środków finansowych przyznawanych osobie z niepełnosprawnością potrzebującej stałego wsparcia na sfinansowanie potrzebnych usług. Środki te służą realizacji wsparcia w postaci np. asystencji osobistej, opieki wytchnieniowej, urządzeń i wyrobów medycznych oraz pomocy technicznych, indywidualnych środków transportu dostosowanych do potrzeb osoby z niepełnosprawnością, usług zdrowotnych i innych. Środki te muszą być kontrolowane przez osobę z niepełnosprawnością i są jej przyznawane na opłacenie wszelkiej wymaganej pomocy w oparciu o ocenę potrzeb i jej warunków życiowych. Indywidualne dostosowanie usług nie może zmniejszać budżetu lub zwiększać opłaty danej osoby. Dzięki temu osoba zachowuje pełną kontrolę nad usługą asystencji osobistej i sama decyduje, jakiego wsparcia w danym momencie najbardziej potrzebuje. Budżet osobisty wydaje się niezbędnym elementem wsparcia osób z niepełnosprawnościami. W ocenie Rzecznika kwestia budżetu osobistego wymaga analizy i dalszej dyskusji.

Ustawa o asystencji osobistej powinna ponadto stworzyć zachętę do podjęcia zawodu asystenta przez osoby, które zdobyły kwalifikacje w tym zakresie ( zgodnie z programem na 2023 r. asystentów osób niepełnosprawnych, opiekunów osób starszych, opiekunów medycznych, pedagogów, psychologów, terapeutów zajęciowych, pielęgniarek oraz fizjoterapeutów). Pozyskanie osób z tej grupy jest istotne, bo usługi asystenckie powinny być zindywidualizowane i dostosowane do potrzeb konkretnej osoby. Niektóre potrzeby osób z niepełnosprawnościami są na tyle szczególne, że wyłącznie osoby przeszkolone w danej dziedzinie będą mogły je zaspokoić.

RPO zwrócił również uwagę na konieczność uwzględnienia w toku prac nad ustawą odpowiedniego czasu na konsultacje społeczne. Wyłącznie analiza przedstawionych w toku konsultacji publicznych postulatów osób z niepełnosprawnościami i ich organizacji lub organizacji działających na ich rzecz pozwoli na wypracowanie standardu zgodnego z oczekiwaniami potencjalnych odbiorców.

Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o analizę przedstawionych problemów, ustosunkowanie się do wskazanych kwestii oraz poinformowanie o planowanych działaniach.