Wystąpienie do Ministra Edukacji i Nauki w sprawie potrzeby wsparcia pracowników uczelni wyższych i nauczycieli akademickich z niepełnosprawnościami z dnia 2023-07-03.
Wystąpienie do Ministra Edukacji i Nauki w sprawie potrzeby wsparcia pracowników uczelni wyższych i nauczycieli akademickich z niepełnosprawnościami.
Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę na potrzebę dostosowania formy oraz czasu pracy do potrzeb pracowników naukowych z niepełnosprawnościami. Regulacja dotycząca czasu pracy została zawarta w art. 127 ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym. Nauczyciela akademickiego obowiązuje system zadaniowego czasu pracy. Ustawa rozróżnia pojęcie czasu pracy i rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych. Szczegółowe zasady ustalania zakresu obowiązków nauczycieli akademickich, w tym wymiar zajęć dydaktycznych oraz innych obowiązków dla poszczególnych stanowisk, są określane w regulaminach pracy. Regulaminy te w wielu przypadkach powtarzają regulacje o przeciwdziałaniu dyskryminacji w zatrudnieniu i nie przewidują konkretyzacji uprawnień osób z niepełnosprawnościami. Jednocześnie regulaminy pracy uwzględniają możliwości obniżenia pensum dydaktycznego z różnych przyczyn, niezwiązanych ze stanem zdrowia, takich jak pełnienie rozmaitych funkcji w uczelni. Część z regulaminów przewiduje możliwość obniżenia wysokości pensum w wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach po przedstawieniu przez nauczyciela akademickiego orzeczenia o niepełnosprawności, a w konsekwencji uzależnia możliwości uzyskania wsparcia od posiadania konkretnego orzeczenia. Taki sposób regulacji uprawnień różnicuje sytuację pracownika naukowego z uwagi na miejsce pracy, gdyż w jednej uczelni będzie mógł skorzystać z niezbędnego wsparcia, w innej z kolei nie będzie miał takich możliwości.
Regulacje wskazujące na możliwość obniżenia pensum dają szeroką swobodę rektorom w tym zakresie. Należy także pamiętać, że posiadanie orzeczenia stwierdzającego niepełnosprawność jest bowiem prawem, a nie obowiązkiem osób uprawnionych. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na regulacje ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (dalej jako: "ustawa o rehabilitacji"). W art. 15 ust. 2 wskazano, że czas pracy osoby z niepełnosprawnością zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Z kolei art. 18 tej ustawy przewiduje, że skrócone normy czasu pracy nie mają wpływu na wysokość wynagrodzenia za pracę. Osoba z niepełnosprawnością nie może być zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. W przypadku osób z niepełnosprawnościami nie jest możliwe ustalenie dobowego wymiaru czasu pracy lub norm czasu pracy przekraczających określone w tym przepisie granice. Takie postanowienie, zawarte w umowie lub określone przez pracodawcę jednostronnie, jest nieważne i w jego miejsce wchodzą granice czasowe wykonywania pracy wynikające z powołanej ustawy. Ponadto, zastosowanie skróconego czasu pracy do osoby z niepełnosprawnością legitymującej się orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności nie wymaga przedłożenia zaświadczenia lekarskiego o celowości stosowania skróconej normy czasu pracy. W przypadku nauczycieli odpowiednie rozwiązanie zostało uwzględnione w treści art. 42a ustawy - Karta Nauczyciela. Nauczycielowi legitymującemu się orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności obniża się tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć proporcjonalnie do obniżenia maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy zgodnie z art. 15 ust. 2 ustawy o rehabilitacji.
Podobnych rozwiązań odnoszących się do obniżenia rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych brakuje jednak na gruncie ustawy prawo o szkolnictwie wyższym. Pozostawienie tego zagadnienia jedynie na poziomie indywidualnych porozumień bądź regulaminów pracy jest niewystarczające biorąc pod uwagę cel określony w art. 11 ust. 1 pkt 6 lit. c ustawy prawo o szkolnictwie wyższym. Zachodzi zatem konieczność wprowadzenia odpowiednich regulacji dotyczących proporcji rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych nauczycieli akademickich z niepełnosprawnościami z zachowaniem prawa do pełnego wynagrodzenia. Na takie rozwiązanie wskazuje również stanowisko Państwowej Inspekcji Pracy prezentujące przyjęty w literaturze pogląd, że w stosunku pracy nauczyciela akademickiego zasadne wydaje się respektowanie norm dziennych i tygodniowych, a więc nauczyciele akademiccy, którzy posiadają umiarkowany lub znaczny stopień niepełnosprawności powinni mieć tak ustalone zadania określone rocznym wymiarem zajęć dydaktycznych, aby były realne do wykonania w skróconych normach czasu pracy wynikających z art. 15 ust. 2 ustawy o rehabilitacji.
RPO zwrócił również uwagę na definicję młodego naukowca zawartą w art. 360 ustawy prawo o szkolnictwie wyższym. Powyższa regulacja ma szczególnie istotne znaczenie dla osób uczestniczących w konkursach Narodowego Centrum Nauki na projekty badawcze, gdzie wskazana definicja jest wykorzystywana przy określaniu, kto może być kierownikiem projektu. Młodym naukowcem jest osoba prowadząca działalność naukową, która jest doktorantem lub nauczycielem akademickim - i nie posiada stopnia doktora albo posiada stopień doktora, od uzyskania którego nie upłynęło 7 lat, i jest zatrudniona w podmiocie, o którym mowa w art. 7 ust. 1 ustawy prawo o szkolnictwie wyższym. Wskazana regulacja nie uwzględnia sytuacji niektórych osób z niepełnosprawnościami. Pomimo podejmowania licznych wysiłków, a także regulacji prawnych, osoby z niepełnosprawnościami w dalszym ciągu napotykają na bariery architektoniczne i komunikacyjne, które mogą znacznie utrudniać lub wręcz uniemożliwiać im korzystanie z zasobów uczelni i prowadzenie działalności naukowej. W przedstawionym kontekście sytuacja dydaktyków i naukowców z niepełnosprawnościami wymaga uwzględnienia potencjalnych barier w wielu obszarach. Działania na rzecz wyrównania szans osób z niepełnosprawnościami powinny obejmować zarówno możliwość zmniejszenia wymiaru zajęć dydaktycznych, zapewnienia dostępności miejsca pracy, jak również uwzględnianiu trudności w możliwości uzyskania stypendium. Dalsze działania wymagają analizy istniejących rozwiązań oraz ścisłych konsultacji z osobami z niepełnosprawnościami.
Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o analizę przedstawionych postulatów oraz poinformowanie o aktualnie podejmowanych inicjatywach na rzecz wsparcia pracowników uczelni wyższych i nauczycieli akademickich z niepełnosprawnościami.