Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Minister Edukacji w sprawie sposobu wskazywania rzeczoznawców do opiniowania podręczników.

W związku z zapowiedziami zmian w systemie oświaty, w szczególności dotyczących podstaw programowych, Rzecznik Praw Obywatelskich postanowił przypomnieć uwagi zawarte w wystąpieniu generalnym do Ministra Edukacji i Nauki z dnia 4 września 2023 r.

Powodem skierowania ww. wystąpienia były wnioski przedstawione w informacji Najwyższej Izby Kontroli na temat wyników kontroli - Dopuszczanie podręczników do użytku szkolnego. Jak informował NIK w lutym 2023 r., w ubiegłych latach dopuszczanie przez Ministra Edukacji i Nauki podręczników odbywało się zgodnie z przepisami, jednak sposób organizacji tego procesu nie zapewniał przejrzystości wyboru rzeczoznawców do opiniowania podręczników oraz stwarzał ryzyko wystąpienia konfliktu interesów. Główne zastrzeżenia NIK dotyczyły braku wewnętrznych procedur w MEiN, które określałyby zasady i kryteria wyboru rzeczoznawców oraz sposób dokumentowania czynności.

Szczególną uwagę RPO zwróciły wnioski z raportu zespołu powołanego w 2021 r. przez Ministra Edukacji i Nauki do oceny systemu dopuszczania podręczników. Zespół ten stwierdził, że potrzebne jest lepsze dostosowanie treści podręczników do celów ogólnych podstawy programowej, a także zwiększenie atrakcyjności podręczników. Zdaniem ekspertów, rzeczoznawcy powinni być dydaktykami, aby lepiej rozumieli wyzwania stojące przez nauczycielem i uczniem.

W odpowiedzi z dnia 26 września 2023 r. Minister Edukacji i Nauki wyjaśnił, że główne przesłanki, które brane są pod uwagę przy wyborze rzeczoznawców, to gotowość opiniowania podręcznika w danym terminie oraz uprzednie opiniowanie podręcznika z danej serii. Pierwszeństwo mają rzeczoznawcy, którzy nie sporządzali opinii w okresie minimum jednego roku. Inne kryteria to specjalizacja w danym zakresie zagadnień (na podstawie deklaracji rzeczoznawcy) oraz stopień naukowy.

Odnosząc się do obowiązku złożenia przez rzeczoznawcę oświadczenia, że nie zachodzą przesłanki wykluczające możliwość opiniowania przez niego podręcznika, Minister stwierdził, że przepisy tej ustawy nie nakładają na organ obowiązku weryfikowania takiego oświadczenia. Nie jest ono także składane pod rygorem odpowiedzialności karnej. Przyjmując oświadczenie rzeczoznawcy, organ zakłada jego prawdziwość. Nie ma bowiem narzędzi prawnych i faktycznych, przy pomocy których może sprawdzić złożone przez rzeczoznawców oświadczenia w zakresie pkt. 2 i 3 (małżeństwo, pokrewieństwo lub powinowactwo z podmiotem składającym wniosek o dopuszczenie podręcznika do użytku szkolnego, inne okoliczności budzące wątpliwości co do bezstronności). Brak jest również wytycznych do przyjęcia, co miałoby być źródłem wiarygodnych informacji na ten temat. Podręczniki są w dalszym ciągu ważnym elementem organizacji kształcenia. Stanowią istotną pomoc przy realizacji przysługującego każdemu prawa do nauki, dlatego należy dbać o ich dostępność, atrakcyjność i zgodność z aktualną wiedzą. Uwagi te mają szczególne znaczenie w kontekście edukacji dzieci i młodzieży cudzoziemskich oraz przybywających z zagranicy, a także uczniów i uczennic ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Dopuszczenie podręcznika do użytku w szkołach powinno być gwarancją jego wysokiej jakości pod względem merytorycznym, dydaktycznym, wychowawczym i językowym, a jednym z istotnych etapów na tej drodze jest opinia starannie dobranych rzeczoznawców.

Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o przedstawienie stanowiska w odniesieniu do rekomendacji NIK, w szczególności do potrzeby weryfikacji oświadczeń składanych przez rzeczoznawców.