Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie braku zgodności z Konstytucją i prawem międzynarodowym art. 78 par. 3 k.k. w brzmieniu od 1 października 2023 r z dnia 2024-02-05.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie braku zgodności z Konstytucją i prawem międzynarodowym art. 78 par. 3 k.k. w brzmieniu od 1 października 2023 r.
Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie zainicjowania działań legislacyjnych mających na celu zmianę uchwalonych w dniu 7 lipca 2022 r. przez Sejm RP w ustawie o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw zmian w Kodeksie karnym, które weszły w życie 1 października 2023 r. i obejmują m.in. art. 78 § 3 k.k., w ramach którego wprowadzone zostało ograniczenie do skorzystania przez skazanego z warunkowego przedterminowego zwolnienia z kary dożywotniego pozbawienia wolności.
Rzecznik wskazał, że nałożenie na skazanego kary długoterminowej, na modyfikację której nie ma on żadnego wpływu z uwagi na wyłączenie instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia, jest działaniem z istoty swej sprzecznym z celami kary pozbawienia wolności wskazanymi w art. 67 § 1 k.k.w. i stanowi operowanie karą rozumianą jako odpłata za zło, które stało się udziałem skazanego. Kara taka nastawiona jest zatem na realizację tylko jednej przesłanki w postaci prewencji generalnej w ujęciu negatywnym. Przykładne ukaranie skazanego służy li tylko odstraszeniu innych od popełnienia przypisanego mu w wyroku czynu. Tymczasem stosowanie czystej, długoterminowej izolacji, w której skazany staje się przedmiotem oddziaływań, nie zaś podmiotem praw i obowiązków związanych z wykonywaną wobec niego karą, nie może zostać nazwane karaniem opartym o standardy wynikające z art. 30 i art. 40 Konstytucji oraz art. 3 EKPC.
Nie może także budzić wątpliwości, że wykonanie kary pozbawienia wolności ustawodawca powierzył sądom. To sąd penitencjarny miejsca przebywania w zakładzie karnym skazanego po upływie wskazanych w art. 78 k.k. terminów ma kognicję do rozpoznania wniosku skazanego, wniosku obrońcy skazanego lub wniosku dyrektora zakładu karnego o zastosowanie wobec skazanego warunkowego przedterminowego zwolnienia z reszty kary pozbawienia wolności. Orzeczenie to oparte jest o przesłanki wskazane w art. 77 k.k., czyli o pozytywną prognozę kryminologiczno-społeczną. Wyłączenie możliwości weryfikacji przez sąd postępów resocjalizacji skazanego nie tylko uderza zatem w istotę samej kary, ale stanowi niespełniające testu proporcjonalności ograniczenie prawa do sądu z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
O ile dla spełnienia standardu z art. 3 EKPC nie jest konieczne, żeby decyzję w przedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia podejmował sąd, tak jest konieczne, aby czas wykonywania kary pozbawienia wolności uzależniony był od postępów resocjalizacyjnych skazanego, w tym od prezentowanej przez niego postawy i podjętej przez niego decyzji o poddaniu się oddziaływaniu resocjalizacyjnemu oraz aby decyzja taka podlegała sądowej kontroli. Wystarczy zatem, by sądom została zagwarantowana kompetencja do ostatecznej weryfikacji rozstrzygnięcia organu niesądowego. Nie budzi więc wątpliwości, że prawo do sądu jest zachowane na gruncie takich regulacji, które - dopuszczając możliwość uruchomienia postępowania przed sądem powszechnym lub sądem administracyjnym - zapewniają kontrolę sądową rozstrzygnięcia, decyzji czy innego aktu indywidualnego kształtującego sytuację prawną jednostki lub innego podmiotu podobnego. Na "prawo do sądu" w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji składają się bowiem dwa prawa: prawo do sądowego wymiaru sprawiedliwości oraz prawo do sądowej ochrony jednostki przed arbitralnością władzy. Z tak rozumianym prawem do sądu skorelowane są jednocześnie dwie funkcje sądów: funkcja wymiaru sprawiedliwości, w ramach której sądy merytorycznie rozstrzygają sprawę oraz funkcja ochrony prawnej jednostki, w ramach której sądy kontrolują akty organów władzy publicznej godzące w konstytucyjnie gwarantowane prawa i wolności.
W przypadku oparcia warunkowego przedterminowego zwolnienia tylko o niezaskarżalną decyzję Prezydenta RP o ułaskawieniu nie zostaje zrealizowane konstytucyjne prawo do zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji (art. 78 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji. O ile prawo to nie gwarantuje ze swej istoty możliwości zaskarżenia wszelkich orzeczeń, a jedynie tych, które zostały wydane w pierwszej instancji, i to niezależnie od tego, czy była to instancja sądowa czy pozasądowa, tak dla spełnienia standardu z art. 3 EKPC, prawo do powinno przysługiwać osobom skazanym na karę dożywotniego pozbawienia wolności, aby wyeliminować arbitralność decyzji odmownych.
RPO zauważył, iż wprowadzenie mechanizmów kontroli i następnie ewentualnej redukcji wymierzonej kary powinno mieć charakter realny, co oznacza nie tylko zakaz wyłączania możliwości jego zastosowania wprost, ale także pośrednio, poprzez wprowadzenie na tyle wyraźnych ograniczeń czasowych, które w praktyce uniemożliwią skazanemu skorzystanie z niego. Tak orzeczona kara jest pozbawiona systemu redukcyjnego i tym samym prowadzi do uprzedmiotowienia skazanego.
Rzecznik z całą mocą podkreślił, że uchwalona w dniu 7 lipca 2022 r. nowelizacja Kodeksu karnego, która weszła w życie 1 października 2023 r., przewidująca wydłużenie okresu odbywania kary, po którym skazany na dożywotnie pozbawienie wolności może starać się o uzyskanie warunkowego zwolnienia z 25 do 30 lat (art. 78 § 3 k.k.) oraz całkowite i fakultatywne wyłączająca możliwość ubiegania się przez skazanego o uzyskanie warunkowego przedterminowego zwolnienia (art. 77 § 3 i 4 k.k.), pozostaje w jawnej sprzeczności z gwarancjami wynikającymi z art. 30 i art. 40 Konstytucji oraz art. 3 EKPC, a także stanowi nieproporcjonalne ograniczenie prawa do sądu w przedmiocie sądowej weryfikacji postępów resocjalizacji z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 w zw. z art. 78 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Standard minimum wymaga zatem funkcjonowania w ramach porządku prawnego mechanizmów umożliwiających skazanemu poddanie dolegliwości orzeczonej wobec niego kary pozbawienia wolności weryfikacji pod kątem realizacji jej celów, której to wynikiem będzie możliwość skrócenia okresu jej odbywania w warunkach penitencjarnych. Nie oznacza to, że skazany uzyskuje uprawnienie do wcześniejszego zakończenia odbywania kary, a oznacza konieczność takiego ukształtowania proceduralnych elementów systemu wykonywania kary pozbawienia wolności, aby czas jej wykonywania uzależniony był od postępów resocjalizacyjnych skazanego, w tym od prezentowanej przez niego postawy i podjętej przez niego decyzji o poddaniu się oddziaływaniu resocjalizacyjnemu. Ponadto, ułaskawienie, którego konstytutywną przesłanką jest to, że może ono zostać zastosowane tylko wobec osoby prawomocnie skazanej, niezależnie od zastosowanej procedury, ma charakter w pełni arbitralny i z tego względu nie spełnia wymogu z art. 3 EKPC. Jednocześnie wsteczne zastosowanie art. 78 § 3 k.k. do skazanych, których wyroki w chwili wejścia tego przepisu w życie były prawomocne, narusza zasadę podziału władz wyrażoną w art. 10 ust. 1 w związku z art. 175 ust. 1 w związku z art. 173 Konstytucji oraz zasadę nullum crimen sine lege, w tym zasadę lex severior retro non agit, wyrażoną w art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji oraz art. 15 ust. 1 MPPOiP i art. 7 ust. 1 EKPC.
Mając powyższe na uwadze, Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o zajęcie stanowiska wobec przedstawionych racji oraz o rozważenie zainicjowanie prac legislacyjnych odnoszących się do całości opisanych w niniejszym wystąpieniu problemów i poinformowanie o stanowisku zajętym w powyższej materii.