Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie konieczności zmiany obecnego kształtu instytucji skargi nadzwyczajnej z dnia 2024-02-27.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie konieczności zmiany obecnego kształtu instytucji skargi nadzwyczajnej.
Od niemal sześciu lat funkcjonuje w obrocie prawnym skarga nadzwyczajna - nadzwyczajny środek zaskarżenia prawomocnych orzeczeń sądów powszechnych i wojskowych, kończących postępowanie w sprawie, wprowadzony ustawą o Sądzie Najwyższym (dalej jako: "uSN"). Z doświadczenia Rzecznika Praw Obywatelskich wynika, że skarga nadzwyczajna, o ile jest właściwie stosowana, co do zasady jest instytucją pożyteczną, umożliwiającą wyeliminowanie z obrotu prawomocnych orzeczeń, które są rażąco niesprawiedliwe i niezgodne z prawem - i tym samym godzą w sposób fundamentalny w wolności i prawa człowieka - a które w obecnym stanie prawnym nie mogłyby być zaskarżone w innym trybie. Niemniej jednak od początku instytucja ta budziła wątpliwości.
Najbardziej kontrowersyjną kwestią było określenie terminu, w jakim dopuszczalne jest wniesienie skargi nadzwyczajnej. Co do zasady termin ten wynosi pięć lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, jednakże ustawa o SN dopuściła możliwość zaskarżenia rozstrzygnięć, które uprawomocniły się po dniu 17 października 1997 r., a przed wejściem w życie ustawy o SN (3 kwietnia 2018 r.). Tym samym możliwe stało się zaskarżenie, a więc także i wzruszenie, prawomocnych orzeczeń sprzed prawie 25 lat. Przyjęcie tak długich terminów, w jakich możliwe stało się wzruszenie prawomocnych orzeczeń, wywołało wątpliwości w kontekście zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych i jej związków z zasadą zaufania obywateli do państwa i prawa oraz z prawem do rozstrzygnięcia sprawy sądowej w rozsądnym czasie.
Rzecznik formułował też uwagi na tle praktyki funkcjonowania skargi nadzwyczajnej, przykładowo w kwestii relacji pomiędzy tą skargą a innym nadzwyczajnym środkiem prawnym - skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, czy też procedury postępowania z wnioskami o skargę nadzwyczajną przez jednostki prokuratury, w sytuacji gdy wniosek o złożenie skargi nadzwyczajnej skierowano zarówno do Rzecznika Praw Obywatelskich, jak i Prokuratora Generalnego, w tym również gdy Rzecznik odmówił wniesienia skargi.
W opinii RPO skarga nadzwyczajna jest możliwa do pogodzenia z zasadą pewności obrotu prawnego i zasadą powagi rzeczy osądzonej, pod warunkiem że nie będzie wykorzystywana w sposób arbitralny, ani jako rutynowe narzędzie do naprawiania wszelkich przypadków błędnej wykładni prawa, lecz jako wyjątkowy instrument wzruszania orzeczeń obciążonych fundamentalnymi wadami prawnymi, których nie da się naprawić w inny sposób. Dlatego też wskazana jest powściągliwość organów uprawnionych do wnoszenia skarg nadzwyczajnych, jak również Sądu Najwyższego przy ich ocenie.
W dniu 23 listopada 2023 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce. Orzekł, że w sprawie doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 (prawo do rzetelnego procesu sądowego) Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w zakresie prawa do niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą, naruszenia art. 6 ust. 1 (w związku z naruszeniem zasady pewności prawa) oraz naruszenia art. 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego). Wskazane orzeczenie ETPC, w ocenie Rzecznika, powoduje pilną konieczność podjęcia prac legislacyjnych nad zmianą obecnego kształtu instytucji skargi nadzwyczajnej i dostosowania tego środka do dyrektyw płynących z przywołanego wyroku. Będzie to wymagało co najmniej: wprowadzenia gwarancji, że skarga nadzwyczajna będzie rozpoznawana przez niezawisły sąd ustanowiony ustawą, tzn. złożony z sędziów, których legalność powołania nie budzi wątpliwości; doprecyzowania przesłanek skargi, w tym tzw. przesłanki ogólnej (konieczność wzruszenia orzeczenia ze względu na zasadę demokratycznego państwa prawnego) oraz tzw. przesłanek szczególnych, polegających na rażącym naruszeniu prawa lub naruszeniu praw i wolności obywatelskich; uchylenia możliwości wzruszenia prawomocnego orzeczenia z uwagi na sprzeczność ustaleń faktycznych z materiałem dowodowym; rozważenia wprowadzenia gwarancji zapobiegających instrumentalnemu wykorzystywaniu skargi nadzwyczajnej, np. przez wprowadzenie wymogu, że skargę można wnieść jedynie na wniosek strony postępowania; określenia krótszego niż pięcioletni terminu do wniesienia skargi.
Rzecznik zwrócił się zatem do Ministra wskazując na potrzebę niezwłocznego podjęcia prac legislacyjnych w zakreślonych obszarach.