Wystąpienie do Ministra Infrastruktury w sprawie realizacji przez spółki wodne zadań finansowanych ze środków publicznych z dnia 2024-04-29.
Wystąpienie do Ministra Infrastruktury w sprawie realizacji przez spółki wodne zadań finansowanych ze środków publicznych.
Status prawny spółek wodnych reguluje ustawa - Prawo wodne. Zgodnie z art. 441 ust. 1 tejże ustawy, spółki wodne oraz związki wałowe są niepublicznymi formami organizacyjnymi, które nie działają w celu osiągnięcia zysku, zrzeszają osoby fizyczne lub prawne na zasadzie dobrowolności i mają na celu zaspokajanie, wskazanych przepisami ustawy, potrzeb w zakresie gospodarowania wodami.
Nie ulega wątpliwości, że utrzymanie urządzeń melioracyjnych wymaga skoordynowania działań wszystkich właścicieli okolicznych gruntów. Zarządy spółek wodnych często podnoszą, trudny do odrzucenia argument, że urządzenia melioracyjne stanowią system naczyń połączonych - nieprawidłowości na jednym odcinku wywołują reakcję łańcuchową, powodując szkody w innych miejscach. Samo istnienie urządzeń melioracyjnych nie gwarantuje oczywiście prawidłowego nawadniania i odwadniania, niezbędne jest bowiem utrzymywanie ich w należytym stanie, przy uwzględnieniu konieczności skoordynowania terminów i zakresów wykonywanych prac. Niestety, jeżeli pozostają w gestii poszczególnych właścicieli gruntów, jest to zadanie trudne do zrealizowania, co bywa podkreślane przez zarządy spółek wodnych w korespondencji z Rzecznikiem Praw Obywatelskich. Z tego punktu widzenia spółki wodne mogą stanowić skuteczne narzędzie rozwiązywania problemów gospodarki wodnej w skali nie tylko lokalnej czy regionalnej, ale również ogólnokrajowej.
W świetle obowiązujących przepisów prawa - nad spółką wodną sprawowany jest nadzór zewnętrzny, leżący w zakresie kompetencji starosty. W razie połączenia spółek wodnych w ich związek, organem właściwym jest wojewoda. Zgodnie z regulacjami zawartymi w ustawie Prawo wodne, spółka wodna powstaje z chwilą osiągnięcia przez grupę podmiotów porozumienia w sprawie wspólnej realizacji zadań związanych z gospodarką wodną, mającego zatem na celu zaspokojenie ich potrzeb. Następstwem tego porozumienia jest uchwalenie statutu spółki wodnej, który wymaga zatwierdzenia przez miejscowo właściwego starostę w drodze decyzji administracyjnej. Starosta sprawuje nadzór nad spółką wodną w zakresie jej tworzenia, funkcjonowania i likwidacji. Na każdym z wymienionych etapów starosta dysponuje określonym zakresem kompetencji, które mają na celu zapewnić przestrzeganie przepisów obowiązującego prawa oraz postanowień statutu. Niestety, z informacji zebranych przez Rzecznika wynika, że nadzór starostów nad spółkami wodnymi może być niedostateczny; wnioski obywateli w tym zakresie dotyczyły przede wszystkim zapewnienia dobrowolności członkostwa w spółce wodnej, która to zasada nie zawsze jest respektowana przez spółki wodne. Zdarzają się przypadki uniemożliwiania lub utrudniania - poprzez zapisy statutowe - swobodnego wystąpienia członka ze spółki (np. uzależniając rezygnację od zgody spółki). Taka sytuacja jest sprzeczna z 441 ust. 1 Prawa wodnego, z którego wynika zasada dobrowolności członkostwa w spółce.
W świetle zarysowanego problemu, w ocenie RPO, zachodzi konieczność rozważenia odpowiednich zmian legislacyjnych, w wyniku których zostałaby zagwarantowana możliwość rezygnacji z członkostwa w spółce wodnej w każdym czasie, bez konieczności spełnienia jakichkolwiek dodatkowych warunków. Zdaniem Rzecznika, w świetle art. 58 Konstytucji, jedynym zasadnym stanowiskiem jest uznanie całkowitej dobrowolności przynależności do spółek wodnych oraz przyjęcie, że jakiekolwiek ograniczenia w tym zakresie prowadzą do naruszenia konstytucyjnej zasady swobody każdego obywatela do zrzeszania się.
W świetle powyższego zarysowuje się kolejny problem, jakim jest brak wyposażenia starosty jako organu nadzorczego w instrumenty prawne, przy pomocy których mógłby doprowadzić do zmiany statutu spółki w celu dostosowania jego treści do obowiązujących regulacji prawnych w sytuacji, gdy walne zgromadzenie nie podejmuje w tym zakresie działań. Kompetencje starosty w takim przypadku mają jedynie charakter kontrolny, a więc ograniczają się do zbadania istniejącego stanu rzeczy, zestawienia go z obowiązującymi przepisami oraz ustalenia ewentualnych rozbieżności i sformułowania zaleceń, które mają - w świetle braku kompetencji nadzorczych w tym zakresie - jedynie charakter informacyjny. Może to prowadzić do sytuacji, w której organ nadzorczy ma wiedzę o występowaniu poważnych nieprawidłowości i naruszaniu konstytucyjnych praw obywateli, ale nie ma skutecznych instrumentów pozwalających na ich wyeliminowanie. Wymaga wyraźnego podkreślenia, że w aktualnym stanie prawnym starosta nie dysponuje żadnymi władczymi kompetencjami, przy pomocy których mógłby doprowadzić do dostosowania niezgodnego z prawem statutu do obowiązujących przepisów, a wydaje się, że jako organ nadzorczy powinien mieć taką możliwość zagwarantowaną. Dlatego też pożądane jest rozważenie zmian legislacyjnych również w tym zakresie, aby umożliwić starostom skuteczne oddziaływanie na spółki wodne, tak aby prowadziły działalność zgodnie z przepisami prawa.
Innym poważnym utrudnieniem w utrzymaniu urządzeń melioracyjnych w należytym stanie jest formalne funkcjonowanie spółek wodnych, które nie realizują zadań statutowych, niekiedy nawet przez kilkadziesiąt lat. Skutkuje to brakiem możliwości wyegzekwowania wykonania obowiązków w tym zakresie od właścicieli gruntów, albowiem spoczywają one na spółce wodnej działającej na danym terenie, zgodnie z treścią przepisu art. 205 ustawy Prawo wodne. Rzecznik zasygnalizował zatem potrzebę podjęcia działań legislacyjnych, rozszerzających katalog przyczyn umożliwiających rozwiązanie spółki wodnej przez organ nadzorczy w przypadku trwałego zaprzestania przez nią działalności.
W związku z powyższym, Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o przeanalizowanie zaprezentowanych uwag i przedstawienie stanowiska w sprawie.