Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie realizacji krajowych i międzynarodowych standardów prawa do sądu.

W sferze zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich pozostają gwarancje realizacji krajowych i międzynarodowych standardów prawa do sądu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Analiza wniosków wpływających do Biura RPO ujawniła niespójność systemową w zakresie braku możliwości podniesienia zarzutu naruszenia prawa procesowego w postaci art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. w skardze do Sądu Najwyższego od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania.

RPO przywołał pogląd SN, w ramach którego wskazano, że fakt, iż sędzia, który uprzednio orzekał w przedmiocie apelacji może uczestniczyć także w składzie sądu rozpoznającego podobny środek odwoławczy wnoszony po przeprowadzeniu postępowania ponownego, nie oznacza, iżby nie był on zobligowany do zachowania bezstronności i analizowania obecnie wniesionego środka wyłącznie w aspekcie zaskarżonego wyroku, bez uwzględniania tego, co wskazano przy poprzednim uchyleniu wcześniejszego wyroku, chyba że sąd ponownie rozpoznający sprawę nie zrealizował wskazań uprzednio sformułowanych w uzasadnieniu orzeczenia uchylającego. Niezachowanie tego standardu skutkuje zaś naruszeniem dyspozycji art. 4 k.p.k.

Zgodnie z orzecznictwem SN w toku procesu nie ma podstaw do wyłączenia takiego sędziego w oparciu o art. 40 § 1 pkt. 6 i 7 k.p.k. Strona może przed rozpoczęciem przewodu sądowego w instancji odwoławczej złożyć wniosek o wyłączenie danego sędziego, jednakże zbadanie naruszenia przez sędziego, którego wniosek ten dotyczy, jest możliwe dopiero po wydaniu wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. Stronie korzystającej z możliwości złożenia takiego wniosku nie przysługuje od orzeczenia wydanego na jego podstawie zażalenie. Gdy zatem taki wniosek nie zostanie uwzględniony, zarzut obrazy art. 4 k.p.k. i art. 41 § 1 k.p.k. jest możliwy do podniesienia dopiero w postaci apelacji, ewentualnie kasacji. Skarga może być wniesiona wyłącznie z powodu naruszenia art. 437 k.p.k. lub z powodu uchybień określonych w art. 439 § 1 k.p.k., a tym samym strona nie może skutecznie zaskarżyć naruszenia zasady obiektywizmu z art. 4 k.p.k. i braku wyłączenia sędziego na podstawie art. 41 § 1 k.p.k., gdyż są to względne przyczyny odwoławcze określone w art. 438 pkt 2 k.p.k. Od wyroku sądu odwoławczego uchylającego uniewinniający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania stronom nie przysługuje kasacja, gdyż nie jest to prawomocny wyrok kończący postępowanie, a tym samym strona nie dysponuje środkiem, w ramach którego mogłaby podnieść naruszenie art. 4 k.p.k. czy też art. 41 § 1 k.p.k.

Rzecznik wskazał przy tym na ugruntowany pogląd, zgodnie z którym orzekanie przez sędziego sądu odwoławczego we wcześniejszych sprawach danego oskarżonego, w tym także uchylenie orzeczenia w sprawie, a następnie powtórnie przeprowadzenie kontroli odwoławczej po ponownym rozpoznaniu sprawy w pierwszej instancji, nie jest okolicznością skutkującą automatycznie wyłączeniem takiego sędziego w oparciu o normę z art. 41 § 1 k.p.k. Dla skutecznego wystąpienia o wyłączenie sędziego niezbędne staje się wykazanie okoliczności wskazujących na istnienie in concreto uzasadnionej wątpliwości co do jego bezstronności, a sam udział we wcześniejszym uchyleniu zaskarżonego wyroku taką okolicznością jeszcze nie jest.

RPO zwrócił uwagę, że zakres możliwych do wniesienia środków zaskarżenia oraz zakres możliwych do podniesienia w ich ramach zarzutów został tak skonstruowany, że oskarżony, wobec którego sąd pierwszej instancji wyda wyrok uniewinniający, a wyrok ten zostanie uchylony do ponownego rozpoznania wyrokiem sądu odwoławczego i tak opisana sytuacja procesowa się powtórzy, nie dysponuje żadnym środkiem prawnym umożliwiającym przeciwdziałanie orzekaniu w sprawie odwoławczej przez tego samego sędziego. W przypadku wyroków uchylających i przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania sprawa nie ulega bowiem zakończeniu, a tym samym stronie nie przysługują ani apelacja, ani kasacja. Takie sytuacje procesowe prowadzą do przewlekłości postępowania, gdyż pomimo aktywności sądów i wielu wydanych w sprawie wyroków, sprawy mogą się toczyć po kilkanaście lat.

W sytuacji procesowej, gdy dochodzi do powtórnego uchylenia przez sąd odwoławczy wyroku uniewinniającego, a w składzie powtórnie rozpoznającym środek odwoławczy są sędziowie, którzy w ramach uzasadnienia poprzedniego orzeczenia sądu odwoławczego uchylającego wyrok uniewinniający wypowiedzieli się już co do przesłanek odpowiedzialności karnej oskarżonego, strona tego postępowania nie może w skardze do Sądu Najwyższego podnieść zarzutu naruszenia art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. z uwagi na ograniczenia zawarte w art. 539a § 3 k.p.k., który stanowi, że skarga może być wniesiona wyłącznie z powodu naruszenia art. 437 k.p.k. lub z powodu uchybień określonych w art. 439 § 1 k.p.k.

W ocenie Rzecznika zasadne jest zatem rozszerzenie możliwych do podniesienia zarzutów w skardze do SN od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania o zarzut naruszenia art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. Rozszerzenie to winno dotyczyć tylko skargi do Sądu Najwyższego od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok uniewinniający sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania, gdyż tylko wówczas strona nie dysponuje żadnym innym środkiem zaskarżenia, w ramach którego zarzuty naruszenia art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. mogłyby zostać podniesione.

Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie zainicjowania prac legislacyjnych w opisanym zakresie.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Minister Sprawiedliwości w piśmie z 29 sierpnia 2024 r. zauważył, że skarga na wyrok sądu odwoławczego przewidziana w Rozdziale 55a k.p.k. stanowi nadzwyczajny środek zaskarżenia. Został on wprowadzony do Kodeksu postępowania karnego jako remedium na praktykę zbyt pochopnego uchylania wyroków sądów pierwszej instancji przez sądy odwoławcze. Skarga ta charakteryzuje się ograniczonym zakresem kognicji oraz uproszczonym trybem jej rozpoznawania. Z uwagi na powyższe, ustawodawca ograniczył możliwość wniesienia tej skargi do ściśle określonych wypadków, wskazanych w art. 539a § 3 k.p.k. Przesłanki określone w art. 539a § 3 k.p.k. mają formalny i obiektywnie stwierdzalny charakter, toteż łatwo ustalić, czy doszło do ich wystąpienia. Natomiast ustalenie, czy doszło do naruszenia art. 4 k.p.k. — a do tego zasadniczo sprowadza się postulat Rzecznika — wymagałoby zapoznania się przez Sąd Najwyższy z materiałem dowodowym i merytorycznej jego oceny, bowiem w taki jedynie sposób można by stwierdzić, czy sąd odwoławczy zbadał i uwzględnił wszystkie okoliczności sprawy, przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Zmiana legislacyjna postulowana przez RPO prowadziłaby zatem do radykalnej zmiany samego charakteru skargi i wykreowania istotnie odmiennej instytucji prawnej, sprzecznej z pierwotną intencją ustawodawcy. Skądinąd mogłoby to w przyszłości prowadzić do dalszego rozszerzania zakresu tej skargi na kolejne kwestie merytoryczne. Byłby to niewątpliwie nieproporcjonalny skutek wobec z samej swej istoty ograniczonego zakresu tej konkretnej instytucji oraz niemożliwej do precyzyjnego określenia liczby takich spraw w chwili obecnej. W ocenie Ministra, zawężenie podstaw do wniesienia takiej skargi, przyjęte w art. 539a § 3 k.p.k., nie narusza standardu konstytucyjnego, zaś jest uzasadnione przez sam charakter tej instytucji prawnej.