Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie problemu z dostępem do świadczenia wychowawczego dzieci, dla których po śmierci rodzica nie został powołany opiekun prawny.

Zgodnie z art. 4 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (dalej jako: "ustawa o p.p.w.d.") celem świadczenia wychowawczego jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych. Przysługuje ono m.in. matce albo ojcu, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu matki albo ojca albo opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu opiekuna faktycznego albo opiekunowi prawnemu dziecka, a ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego oraz jego wypłata następują odpowiednio na wniosek matki, ojca, opiekuna faktycznego dziecka albo opiekuna prawnego dziecka. W art. 18 ust. 2b ustawy o p.p.w.d. ustawodawca postanowił, iż jeżeli w terminie 3 miesięcy, licząc od dnia śmierci m.in. rodzica, któremu zostało przyznane świadczenie wychowawcze, opiekun prawny dziecka, opiekun faktyczny dziecka czy rodzic zastępczy, złoży wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego na dane dziecko, prawo to ustala się, począwszy od dnia śmierci rodzica, nie wcześniej jednak niż od pierwszego dnia miesiąca następującego po ostatnim miesiącu, za który zmarłemu rodzicowi wypłacono ostatnie świadczenie wychowawcze.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich charakter i cel świadczenia wychowawczego winny mieć nadrzędne znaczenie przy ustalaniu prawa do niego. Świadczenie to służy bowiem zaspokojeniu potrzeb dziecka, dbałości o jego dobro i ochronę. Skierowane jest zaś do podmiotów, które sprawują faktyczną opiekę nad dzieckiem. Na realizację zasad i celów ustawy o p.p.w.d. należy zatem patrzeć przede wszystkim przez pryzmat dzieci oraz ich dobra. Z tego względu trudna do zaakceptowania jest sytuacja, gdy z powodu śmierci osoby uprawnionej do otrzymania świadczenie wychowawczego w pewnym okresie, przy spełnianiu warunków ustawowych do uzyskania świadczenia, dziecko może znaleźć się poza tym wsparciem z uwagi na brak ustawienia opieki prawnej.

Osoba odpowiedzialna za utrzymanie dziecka, która faktycznie sprawuje pieczę nad jego wychowaniem i rozwojem, ma prawo skutecznego domagania się od Państwa pomocy w sprawowaniu tej opieki, w tym również pomocy finansowej. Ograniczenie uprawnień w dostępności do świadczeń w tym czasie stanowi naruszenie praw dziecka, wynikających wprost z Konstytucji i Konwencji o Prawach Dziecka.

Na gruncie przepisów ustawy o p.p.w.d. beneficjentem świadczenia wychowawczego jest nie samo dziecko, ale zasadniczo jeden z jego rodziców, opiekun faktyczny lub opiekun prawny. W przypadku śmierci osoby uprawnionej do świadczenia wychowawczego, świadczenie nie przechodzi automatycznie na kolejnego opiekuna dziecka, ale świadczenie takie wygasa z mocy prawa i konieczne jest złożenie wniosku przez osobą uprawnioną. Tymczasem adresaci norm prawnych, osierocone dzieci, nie powinny ponosić negatywnych konsekwencji braku aktywności uprawnionych do działania instytucji. Koniecznym więc wydaje się wprowadzenie do ustawy o p.p.w.d. stosownej regulacji umożliwiającej zachowanie ciągłości wypłaty świadczenia wychowawczego.

W opinii RPO sygnalizowany problem dostępu do świadczenia wychowawczego wynika także z nieadekwatnej do potrzeb i różnorodności sytuacji definicji opiekuna faktycznego stosowanej również przy ustalaniu uprawnienia do innych świadczeń o charakterze socjalnym - świadczeń rodzinnych i świadczenia "Dobry start". Normy prawne regulujące dostęp do tego typu świadczeń w sposób rygorystyczny ograniczają bowiem krąg opiekunów faktycznych tylko do osób, które wystąpiły z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka. Zdaniem Rzecznika zasadne jest zatem wprowadzenie do unormowań określających dostęp do świadczeń rodzinnych, świadczenia wychowawczego i świadczenia "Dobry Start" stosownej regulacji umożliwiającej uzyskanie przez osoby faktycznie opiekujące się dzieckiem prawa do świadczeń socjalnych.

Mając powyższe na uwadze, Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o przedstawienie stanowiska odnośnie podjęcia stosownych działań prawodawczych.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w piśmie z 3 września 2024 r. wskazała, że Ministerstwo kilkukrotnie przedstawiało Rzecznikowi Praw Obywatelskich i Rzecznikowi Praw Dziecka stanowisko w zakresie dostępu do świadczeń w sytuacji powierzenia przez sąd opiekunowi pieczy bieżącej nad dzieckiem. W odniesieniu do obecnego pisma Rzecznika, Ministerstwo podtrzymuje opinię, że podobnie jak w przypadku powierzania przez sądy pieczy bieżącej nad dzieckiem, sednem problemu nie jest ograniczona dostępność do świadczeń, a przede wszystkim niestosowanie przez sądy rozwiązań, jakie daje ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz Kodeks rodzinny i opiekuńczy w zakresie zabezpieczenia dzieci wymagających umieszczenia poza rodziną biologiczną. Wskazać również należy na kwestię znacznych opóźnień sądów w rozpatrywaniu wniosków o ustanowienie rodziny zastępczej oraz wydłużone postępowania w tym zakresie. W ocenie Ministerstwa w sytuacjach, wymagających umieszczenia dziecka poza rodziną biologiczną, właściwym rozwiązaniem jest umieszczenie małoletnich w pieczy zastępczej. Jest to rozwiązanie, które z jednej strony zapewnia bezpieczeństwo dzieciom, a z drugiej nie ogranicza ich opiekunów w prawie do świadczeń. Podsumowując, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej nie prowadzi prac nad zmianą przepisów ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci.