Wystąpienie do przewodniczących komisji senackich w sprawie projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu usprawnienia działań Sił Zbrojnych RP, Policji oraz Straży Granicznej na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa z dnia 2024-07-19.
Wystąpienie do przewodniczących komisji senackich w sprawie projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu usprawnienia działań Sił Zbrojnych RP, Policji oraz Straży Granicznej na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa.
Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił zastrzeżenia już do samego trybu procedowania nad drukiem sejmowym nr 471. Zgodnie z Regulaminem Sejmu pierwsze czytanie projektu zmian kodeksowych może się odbyć nie wcześniej niż 14. dnia od doręczenia posłom projektu. W odniesieniu do kodeksów Regulamin Sejmu przewiduje zaś prowadzenie prac w Komisji Nadzwyczajnej ds. zmian w kodyfikacjach przy udziale ekspertów. Tymczasem omawianego projektu nie skierowano do tej komisji, lecz przekazano komisjom obrony narodowej oraz sprawiedliwości i praw człowieka. W zakresie procedowania nad projektem na etapie sejmowym doszło zatem do naruszenia trybu uchwalania kodeksów. Może się to spotkać z krytyczną oceną TK.
Projekt przyznaje policjantom uprawnienia do użycia i wykorzystania środków przymusu bezpośredniego i broni palnej także wobec konieczności przeciwdziałania zamachowi na nienaruszalność granicy państwowej, zaś broni palnej w sytuacji konieczności odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu. Oznacza to także możliwość ich używania przez Straż Graniczną, udzielającą pomocy Policji.
Zmiany stanowią doprecyzowanie norm kompetencyjnych dla funkcjonariuszy Policji i Straży Granicznej. Same w sobie nie budzą wątpliwości konstytucyjnych z perspektywy art. 7 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Treść zmienianych przepisów nie pozostaje jednak bez wpływu na prawidłową interpretację znamion "z naruszeniem zasad użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej" oraz "z naruszeniem zasad stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni lub innego uzbrojenia".
W jednej ustawie dochodzi bowiem do rozszerzenia kompetencji funkcjonariuszy państwa w zakresie zasad użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej oraz w zakresie zasad użycia lub wykorzystania innego uzbrojenia oraz do wprowadzenia okoliczności wyłączającej winę - skutkującej wyłączeniem odpowiedzialności za naruszenie tych zasad, co już samo w sobie musi budzić wątpliwości.
Rzecznik zauważył, iż dodany art. 78a k.p.k. rozbudowuje dotychczasowy system pomocy prawnej z urzędu ujęty w art. 78 k.p.k., w stanie de lege lata zarezerwowany dla osób, które nie są w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny o nową kategorię uprawnionych. Chodzi o: żołnierza (zawodowego i niezawodowego), funkcjonariusza Policji lub Straży Granicznej oskarżonego o przestępstwo w następstwie stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni lub innego uzbrojenia albo użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych.
Redakcja nowej kategorii osób objętych obroną z urzędu jest całkowicie nową instytucją i nie jest tożsama z prawem ubogich, gdyż przepis nie uzależnia wyznaczenia obrońcy od należytego wykazania, że oskarżony, pełniący jedną z wymienionych służb, nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Przepisy powinny służyć nie tylko ochronie prawa do obrony, ale również "równości broni", urealniać koncepcję kontradyktoryjnego, a przy tym i rzetelnego postępowania, bez ryzyka stworzenia niebezpieczeństwa nierównej sytuacji oskarżonych, co mogłoby stać w kolizji z wartościami konstytucyjnymi, w tym zasadą równości wobec prawa opisaną w art. 32 ust. 1 Konstytucji, nakazującą, że wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
Niezależnie od charakteru i okoliczności interwencji, funkcjonariusze i żołnierze będą korzystać jako jedyni uprzywilejowani spośród pozostałych oskarżonych z przywileju najszerzej jak dotychczas ujętej, gwarancji obrony z urzędu. Analizowany przepis nadal utrzymuje pierwszeństwo dla ustanowienia obrońcy z wyboru, a w razie braku takiego obrońcy, prawo do żądania obrony z urzędu.
Przepis ten doprowadzi zatem do sytuacji, w której sądy będą zobligowane stosować art. 78a k.p.k. na żądanie oskarżonego, niezależnie od jego możliwości majątkowych i zarobkowych oraz okoliczności popełnionego czynu, stawiając tę grupę oskarżonych w sytuacji uprzywilejowanej względem pozostałych obywateli, znajdujących się w zasięgu zainteresowania organów postępowania karnego.
Nowe przepisy stanowią podstawę do wyłączenia winy funkcjonariuszy Straży Granicznej, Policji oraz żołnierzy Sił Zbrojnych za naruszenie zasad w stosunku do wszystkich, a nie jedynie wybranych przez ustawodawcę, zasad użycia środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej. Zwrot "jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego działania" ma przy tym charakter blankietowy.
W ocenie RPO nie spełniają one wymogu proporcjonalności w odniesieniu do ochrony życia, a tym samym pozostają w sprzeczności z art. 38 w zw. z art. 31 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 2 EKPC w zakresie materialnego aspektu ochrony życia ludzkiego.
Rzecznik wskazał, że wprowadzenie pojęcia operacji wojskowej prowadzonej na terytorium RP w czasie pokoju samo w sobie musi budzić istotne wątpliwości konstytucyjne, zwłaszcza w kontekście istniejących już dwóch stanów nadzwyczajnych, tj. stanu wyjątkowego oraz przede wszystkim stanu wojennego. A katalog stanów nadzwyczajnych ma charakter zamknięty (art. 228 ust. 1 Konstytucji). Wprowadzenie tego rodzaju rozwiązania może de facto oznaczać wprowadzenie pozakonstytucyjnego stanu nadzwyczajnego. Operacja wojskowa, zwłaszcza jako zorganizowane działanie Sił Zbrojnych prowadzone w celu zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, może być upatrywana jako próba ominięcia regulacji zawartych w ustawie o stanie wojennym, a także przede wszystkim norm konstytucyjnych dotyczących stanów nadzwyczajnych.
Poza uwagami natury konstytucyjnej jako trafne należy ocenić rozwiązanie, na podstawie którego żołnierze realizujący zadania konstytucyjne w ramach operacji wojskowych prowadzonych na terytorium RP w czasie pokoju mają być uprawnieni do stosowania środków przymusu bezpośredniego, broni i innego uzbrojenia w sytuacjach, w których dokonują tego funkcjonariusze Policji. Z drugiej strony uzasadnione wątpliwości co do praktycznego wdrożenia projektu w życie budzi fakt wyposażenia żołnierzy w możliwość stosowania środków przymusu bezpośredniego, do czego, w przeciwieństwie do funkcjonariuszy Policji, nie są oni szkoleni, ani nawet nie mają ich na codziennym wyposażeniu, albowiem do tej pory nie były one przez nich używane.