Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka do Prezesa Rady Ministrów w sprawie małoletnich cudzoziemców bez opieki, którzy w sposób nieuregulowany przekraczają granicę Polski i Białorusi z dnia 2024-10-28.
Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka do Prezesa Rady Ministrów w sprawie małoletnich cudzoziemców bez opieki, którzy w sposób nieuregulowany przekraczają granicę Polski i Białorusi.
Do Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka zgłaszane są w ostatnich miesiącach liczne sprawy dotyczące małoletnich cudzoziemców bez opieki, którzy w sposób nieuregulowany przekraczają granicę Polski i Białorusi. Dzieci te, pochodzące m.in. z Somalii, Sudanu, Etiopii czy Jemenu, są zatrzymywane/ujmowane przez funkcjonariuszy Straży Granicznej, którzy następnie podejmują wobec nich szereg czynności służbowych, kształtujących sytuację prawną małoletnich.
Uregulowania przewidują szczególny tryb postępowania w sprawach dotyczących małoletniego bez opieki. Z uwagi na fakt, że dziecko cudzoziemskie znajdujące się w takiej sytuacji nie może samodzielnie złożyć wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, przewidziano, że – w jego imieniu – taki wniosek może złożyć kurator lub przedstawiciel organizacji międzynarodowej lub pozarządowej, która zajmuje się udzielaniem pomocy prawnej cudzoziemcom. Wcześniej jednak konieczne jest wyrażenie przez samo dziecko, wobec funkcjonariuszy Straży Granicznej, chęci złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej. Następnie organ, który przyjął taką deklarację, obowiązany jest wystąpić niezwłocznie do sądu opiekuńczego z wnioskiem o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego w postępowaniu w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej, przekazania dziecka do innego państwa członkowskiego, udzielenia pomocy socjalnej oraz udzielenia pomocy w dobrowolnym powrocie do kraju pochodzenia.
Rzecznicy podkreślili, iż zakres przedmiotowy umocowania kuratora został określony bardzo wąsko, poprzez odwołanie do zamkniętego katalogu enumeratywnie wymienionych postępowań. Powyższe może mieć bardzo poważne i niebezpieczne, z punktu widzenia dobra dziecka i jego bezpieczeństwa prawnego, konsekwencje. Zwrócono również uwagę, że obecnie obowiązek ustanowienia tego rodzaju reprezentacji prawnej nie aktualizuje się w przypadku małoletnich cudzoziemców bez opieki, którzy nie mogą lub nie chcą ubiegać się o udzielenie ochrony międzynarodowej, małoletnich, którym odmówiono udzielenia takiej ochrony oraz małoletnich, którzy nie uzyskali zezwolenia na przekroczenie granicy RP. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka wskazane rozróżnienie nie znajduje uzasadnienia i pogarsza sytuację małoletnich cudzoziemców bez opieki, którzy – z różnych przyczyn, w tym także z uwagi na brak zrozumienia obowiązujących w Polsce procedur – nie zadeklarowali woli ubiegania się o udzielenie ochrony międzynarodowej.
Małoletni cudzoziemcy bez opieki, w tym obecnie zwłaszcza ci przekraczający granicę polsko-białoruską, należą do tej grupy dzieci, co do której istnieje duże prawdopodobieństwo, że mogą być pokrzywdzeni przestępstwem handlu ludźmi, że doświadczyli przemocy, wykorzystywania seksualnego, byli pozbawieni podczas swojej podróży migracyjnej lub bezpośrednio przed przybyciem do Polski dostępu do odpowiedniej opieki zdrowotnej i edukacji. Świadomość takiego stanu rzeczy, w konsekwencji – szczególnych potrzeb tych małoletnich, powinna wpływać na sposób regulacji i kształt form pieczy zastępczej zapewnianej tym dzieciom. W chwili obecnej ustawa o udzielaniu ochrony przyznaje prymat pieczy rodzinnej spokrewnionej w sytuacji, gdy dziecku towarzyszy dorosły krewny w linii prostej drugiego stopnia lub w linii bocznej drugiego lub trzeciego stopnia. W pozostałych przypadkach, przepisy ustawy o udzielaniu ochrony wskazują na obowiązek doprowadzenia małoletniego bez opieki, który ubiega się o udzielenie ochrony międzynarodowej, do rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego lub placówki opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego. Niestety, powiatowe centra pomocy rodzinie i placówki opiekuńczo-wychowawcze z obszaru województwa podlaskiego i mazowieckiego oraz przedstawiciele strony społecznej, ww. uregulowania okazują się, w obecnej sytuacji migracyjnej Polski, wysoce niewystarczające. Mając powyższe na uwadze wskazano jako pilne i konieczne wprowadzenie zmian legislacyjnych do ustawy o wspieraniu rodziny, które umożliwiłyby utworzenie nowych form pieczy zastępczej.
Ustalenie wieku chronologicznego jest kluczowe w przypadku cudzoziemców nieposiadających dokumentu tożsamości, przybywających do Polski samotnie, którzy zgodnie z deklarowaną datą urodzenia nie ukończyli 18. roku życia. Ze zgłaszanych RPO i RPD indywidualnych skarg wynika, że wielu cudzoziemców nie dysponuje, w momencie zatrzymania, dokumentami umożliwiającymi potwierdzenie ich tożsamości. Jak pokazuje praktyka, osoby posiadające inne niż paszport dokumenty lub fotokopie paszportów są kierowane na badania lekarskie w celu oceny wieku. Praktyka kierowania na badanie wieku pomimo braku uzasadnionych wątpliwości co do małoletności danego cudzoziemca, a jedynie na podstawie tego, że cudzoziemiec nie posiada dokumentu podróży, jest wątpliwa przede wszystkim w świetle standardów wypracowanych przez międzynarodowe instytucje. Wszelkie pojawiające się wątpliwości należy w tym przypadku rozstrzygać na korzyść osoby twierdzącej, że jest dzieckiem.
Mimo wieloletnich działań podejmowanych przez organizacje pozarządowe działające na rzecz cudzoziemców, instytucje międzynarodowe oraz RPO i RPD, ustawodawca polski w dalszym ciągu dopuszcza możliwość umieszczania małoletnich cudzoziemców w strzeżonych ośrodkach prowadzonych przez Straż Graniczną. Ustawa o udzielaniu ochrony wyłącza spod stosowania powyższej zasady ogólnej jedynie małoletnich cudzoziemców przebywających na terytorium RP bez opieki, zaś ustawa o cudzoziemcach – jedynie tych spośród małoletnich bez opieki, którzy nie ukończyli 15. roku życia. Różnicowanie sytuacji prawnej dzieci przebywających w Polsce bez opieki w zależności od rodzaju postępowania administracyjnego, które toczy się w ich sprawie stoi w sprzeczności z wyrażonym w Konwencji o prawach dziecka oraz Konstytucji obowiązkiem równego traktowania przez władze publiczne podmiotów podobnych. Poprawa infrastruktury ośrodków i nawet najlepsze starania funkcjonariuszy komórek edukacyjno-wychowawczych nigdy nie zastąpią dzieciom wolności, nieskrępowanego kontaktu z rówieśnikami i codziennego uczęszczania do szkoły. Uwzględniając powyższe, w zgodnej opinii Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka, ustawodawca polski powinien obecnie, co najmniej, wyłączyć prawnie możliwość stosowania detencji imigracyjnej wobec małoletnich cudzoziemców bez opieki, wobec których prowadzone jest postępowanie w sprawie zobowiązania ich do powrotu – niezależnie od ich wieku.
Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka zwrócili się do Premiera z prośbą o zajęcie stanowiska odnośnie do przedstawionych zagadnień oraz o podjęcie działań zmierzających do zainicjowania zmian legislacyjnych w celu zniwelowania opisanych wyżej problemów, a tym samym skuteczniejszego zabezpieczenia praw małoletnich cudzoziemców przebywających na terytorium RP bez opieki.