Wystąpienie do Ministra Nauki w sprawie problemu związanego z dowolnością rozstrzygnięć w kwestii odpłatności za czynności w przewodach doktorskich i postępowaniach w sprawie nadania stopnia doktora z dnia 2024-12-16.
Wystąpienie do Ministra Nauki w sprawie problemu związanego z dowolnością rozstrzygnięć w kwestii odpłatności za czynności w przewodach doktorskich i postępowaniach w sprawie nadania stopnia doktora.
W związku z wpływającymi do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich skargami od doktorantów – byłych uczestników studiów doktoranckich Rzecznik wystosował wystąpienie generalne do Ministra Nauki. Doktoranci zgłaszają problemy związane z dowolnością rozstrzygnięć w kwestii odpłatności za czynności w przewodach doktorskich i postępowaniach w sprawie nadania stopnia doktora, którymi w części uczelni i jednostek naukowych obciąża się doktorantów, którzy wcześniej przeszli cykl kształcenia na studiach doktoranckich, a obrony rozpraw doktorskich finalizują nie posiadając już statusu uczestnika tych studiów. Zgodnie ustawą – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, osoba, która ubiega się o nadanie stopnia doktora, stopnia doktora habilitowanego lub tytułu profesora, wnosi opłatę za przeprowadzenie postępowania w tej sprawie. Z kolei art. 182 ust. 4 stanowi, że opłaty nie pobiera się w uczelni, instytucie PAN, instytucie badawczym lub instytucie międzynarodowym od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która złożyła rozprawę doktorską przygotowaną w ramach kształcenia w szkole doktorskiej prowadzonej przez ten podmiot albo przez ten podmiot wspólnie z innym podmiotem albo z innymi podmiotami. Ponadto ustawodawca przewidział – w uzasadnionych przypadkach – możliwość zwolnienia kandydata do stopnia w całości lub w części z opłaty. Z kolei art. 179 ust. 9 stanowi, że do osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ubiegają się o nadanie stopnia doktora na zasadach określonych w ustawie, stosuje się odpowiednio przepis art. 182 ust. 4 tej ustawy. Już literalne odczytanie powołanej wyżej regulacji wskazuje, że wolą ustawodawcy było odpowiednie zastosowanie art. 182 ust. 4 p.s.w.n. nie tylko w odniesieniu do osób posiadających status doktoranta, lecz do szerszego kręgu podmiotów. Wskazana norma nie wprowadza wymogu posiadania statusu uczestnika studiów doktoranckich w dacie obrony rozprawy doktorskiej. W ocenie Rzecznika, taka interpretacja prowadzi do racjonalnych rozwiązań, które w szerokim zakresie gwarantują poszanowanie praw zarówno doktorantów, jak i osób, które nie uzyskały stopnia doktora w trakcie studiów. Przyjmuje się, że odpowiednie stosowanie przepisu prawa może polegać na zastosowaniu go wprost, bez żadnych modyfikacji, zastosowaniu go z modyfikacjami, tj. z dostosowaniem do charakteru rozpatrywanej sprawy bądź pominięciu go. Zaznaczyć jednocześnie należy, że zastosowanie danego przepisu z modyfikacjami bądź niezastosowanie go w ogóle, może mieć miejsce wyłącznie wówczas, gdy przepis, z uwagi na charakter sprawy, należy uznać za bezprzedmiotowy lub nieprzystający do materii, w której miałby znaleźć zastosowanie. Odpowiednie zastosowanie oznacza, że przepis ten należy zastosować z najmniejszą modyfikacją, która spełni cel przepisu odsyłającego. Taką modyfikacją jest zastąpienie ukończenia kształcenia w szkole doktorskiej – zakończeniem toku kształcenia na studiach doktoranckich. Brak jest podstaw do takiego stosowania, które prowadziłoby do zawężenia kręgu podmiotów, od których nie pobiera się opłaty za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. W ocenie Rzecznika, w obecnym stanie prawnym brak jest podstaw do pobierania opłaty za przeprowadzenie przewodu doktorskiego albo postępowania w sprawie nadania stopnia doktora od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która rozpoczęła studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i zakończyła tok studiów – bez względu na termin wszczęcia postępowania i obrony rozprawy doktorskiej. Wskazać jednak należy na diametralnie rozbieżną praktykę stosowania tych norm przez uczelnie i jednostki posiadające uprawnienia do nadawania stopni naukowych. W tych warunkach, przy braku jasnych regulacji, dochodzi do nierównego traktowania doktorantów, bowiem w analogicznych sytuacjach jedni zostają zwolnieni z opłat, a inni nie. W praktyce nie jest wykluczone, że byli doktoranci, od których pobrano opłatę za postępowanie awansowe, będą następnie dochodzić ochrony swoich praw przed sądami powszechnymi. W związku z powyższym, w sytuacji tak daleko idących rozbieżności interpretacyjnych, kwestia nieodpłatności przewodów doktorskich i postępowań w sprawie nadania stopnia doktora – w odniesieniu do byłych uczestników studiów doktoranckich – winna zostać wprost uregulowana w ustawie, tak by nie było wątpliwości, że opłat za postępowanie prowadzone w ramach przewodów doktorskich i postępowanie w sprawie nadania stopnia doktora dla byłych uczestników studiów doktoranckich, którzy studia te zakończyli nie uzyskując stopnia doktora, nie pobiera się bez względu na to, kiedy obronią rozprawę doktorską. Dostrzegając trudne położenie doktorantów, którzy zamiast koncentrować się na pracy naukowej, zmuszeni są do wyjaśniania w ramach uczelni i poza nimi zasad pobierania opłat za przewody doktorskie i postępowania w sprawie nadania stopnia doktora, co generuje także dodatkowy stres, Rzecznik Praw Obywatelskich przedłożył Ministrowi niniejsze stanowisko w sprawie z prośbą o jego przeanalizowanie oraz rozważenie potrzeby dokonania zmian legislacyjnych.