Wystąpienie do Ministra Spraw Zagranicznych w sprawie potrzeby opracowania i przyjęcia konwencji o prawach osób starszych z dnia 2024-12-23.
Wystąpienie do Ministra Spraw Zagranicznych w sprawie potrzeby opracowania i przyjęcia konwencji o prawach osób starszych.
Rzecznik zwrócił uwagę na wybrane, fundamentalne wyzwania dotyczące osób starszych oraz na potrzebę całościowego podejścia do polityki senioralnej i starzenia się w Polsce. Zdaniem Rzecznika wciąż zaobserwować można utrzymywanie się podejścia ograniczającego się do spojrzenia na prawa osób starszych wyłącznie w kontekście pomocy społecznej, a nawet niepokojące pogłębienie tego trendu.
Wiele usług kierowanych do osób starszych zawiera się w świadczeniach pomocy społecznej. Osoby starsze w swoich wnioskach kierowanych do Biura RPO skarżą się m.in. na konieczność wypełniania formularzy dotyczących ich stanu posiadania, kiedy starają się o możliwość uczestnictwa w aktywnościach oferowanych przez kluby seniora. Ten obowiązek może być odbierany jako stygmatyzujący, naruszający poczucie godności osób starszych, które w obliczu takiego wymogu rezygnują ze wskazanych aktywności. Jest to przykład zastosowania paradygmatu prawa do pomocy społecznej poprzez systemowe umiejscowienie działań skierowanych do ogółu osób starszych wyłącznie w kontekście przeciwdziałania ich ubóstwu. Tymczasem systemowe spojrzenie na osoby starsze wyłącznie jak na klientów pomocy społecznej jest nieuprawnione i nie oddaje złożonego charakteru tej grupy osób. Ponadto sprzyja paternalistycznemu podejściu do osób starszych. Rzecznik zasygnalizował zatem pilną potrzebę takiego ukształtowania i prowadzenia polityki senioralnej, która nie będzie różnicować osób starszych ze względu na ich sytuację ekonomiczną przez stygmatyzowanie jej beneficjentów i w kompleksowy sposób odpowie na różnorodne potrzeby tej grupy społecznej, zapewniając osobom starszym możliwość korzystania z pełni praw obywatelskich.
Ten brak rozróżnienia działań na rzecz walki z ubóstwem od działań skierowanych do ogółu osób starszych może być odbierany jako efekt działania negatywnych stereotypów, kojarzących starość z ubóstwem, słabością i potrzebami w zakresie wsparcia. Te stereotypy wpisują się w zjawisko ageizmu. Pojęcie to oznacza dyskryminację oraz wyznawanie nieuzasadnionych poglądów i przesądów dotyczących jednostek lub całych grup społecznych opartych na ich wieku. Przeciwdziałanie temu zjawisku powinno opierać się na przemyślanej strategii oraz – w pierwszej kolejności – na wyeliminowaniu ageizmu z dokumentów rządowych, ustaw, struktur urzędów publicznych, jak również z języka debaty publicznej.
Złożonym wyzwaniem pozostaje wyeliminowanie ageizmu instytucjonalnego w dużych obszarach polityki publicznej i przepisach prawa, jak m.in. dostęp do służby zdrowia, dostęp do edukacji, dostęp do rynku pracy. Wśród oczekiwanych działań skierowanych do osób starszych w paradygmacie pomocy społecznej, można wymienić: wyodrębnienie działu w budżecie państwa i przeznaczenie osobnych środków na realizację polityki senioralnej, np. w postaci subwencji senioralnej, nowelizację ustawy o osobach starszych, tak aby umożliwiała sprawną ewaluację i koordynację działań, audyt realizacji „Założeń Polityki Społecznej wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo – Uczestnictwo – Solidarność”, przyjętej w 2018 r., przegląd dotychczasowych polityk publicznych pod kątem ageizmu instytucjonalnego, rozpoczęcie prac nad kolejną edycją polityki senioralnej z uwzględnieniem wskazanych wyżej rekomendacji oraz wieloetapowych konsultacji i badań społecznych, także na poziomie lokalnym i regionalnym, a także aktywne włączenie się Polski na forum ONZ w prace na rzecz konwencji o prawach osób starszych, która poprzez zestawienie standardów ochrony praw osób starszych stanowiłaby klarowny kompas dla zmian w prawie na poziomie krajowym oraz mechanizm mobilizujący do realizacji zamierzeń w postaci okresowej sprawozdawczości z implementacji przepisów prawa międzynarodowego. W związku z powyższym, Rzecznik zwrócił się do Ministra do spraw Polityki Senioralnej z prośbą o udzielenie informacji na temat planowanych działań mających na celu poprawę sytuacji osób starszych w Polsce.
W odpowiedzi Minister wskazał , że najważniejszym wyzwaniem jest wdrożenie ustawy dotyczącej bonu senioralnego i wprowadzenie tego rozwiązania w życie. Bon senioralny będzie świadczeniem w formie usługi o charakterze opiekuńczym w miejscu zamieszkania osoby starszej. Usługi te będą obejmowały pomoc w czynnościach dnia codziennego np. pomoc w przygotowaniu i spożywaniu posiłków, ale także wspieranie kontaktów z otoczeniem. Rozwiązanie skierowane będzie do osób w wieku 75+. Warunkiem otrzymania wsparcia będzie aktywność zawodowa osoby zobowiązanej do alimentacji (najczęściej dziecka seniora). Głównym założeniem bonu jest wyjście ze wsparciem osób starszych poza system pomocy społecznej, dzięki czemu będzie ono dostępne także dla tych osób, których dochody przewyższają kryteria dochodowe w systemie pomocy społecznej. Rozwiązanie to będzie miało także charakter aktywizujący. Z jednej strony pozwoli rodzinom osób starszych pozostać na rynku pracy, ułatwiając tym samym godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Z drugiej strony, będzie ono tworzyć nowe miejsca pracy dla opiekunów, którymi będą mogły być także osoby osiągające wiek emerytalny. Minister poinformował także, że 1 marca 2024 r. w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów odbyło się pierwsze posiedzenie Rady ds. Polityki Senioralnej. Głównymi zadaniami Rady jest opracowywanie kierunków działań adresowanych na rzecz osób starszych w Polsce, inicjowanie, wspieranie i promowanie rozwiązań z zakresu polityki senioralnej oraz przedstawianie Ministrowi propozycji rozwiązań na rzecz rozwoju systemu wsparcia osób starszych.
Rzecznik zwrócił się także do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, jako organu koordynującego działania rządu w toczącej się debacie na forum ONZ o potrzebie opracowania i przyjęcia nowej konwencji o prawach osób starszych, RPO zwrócił uwagę na trwający kolejny etap debaty na temat tego dokumentu, czyli przygotowanie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, która może umożliwić kontynuację działań na rzecz wzmocnienia praw osób starszych.
Dotychczas przedstawiciel polskiego rządu nie był zaangażowany w przedmiotowe prace. Jednocześnie reprezentacja Polski na forum międzynarodowym wykracza poza mandat RPO uregulowany przepisami ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Tym samym Rzecznik uczestniczy w tych pracach wyłącznie jako krajowy organ ochrony praw człowieka.
Nowa konwencja poprzez zebranie i usystematyzowanie standardów ochrony praw osób starszych stanowiłaby kompas dla zmian w prawie na poziomie krajowym oraz mechanizm mobilizujący do realizacji zamierzeń w postaci okresowej sprawozdawczości z implementacji jej postanowień. Ponadto, podobnie jak Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, konwencja o prawach osób starszych zwiększyłaby ogólną świadomość w społeczeństwie co do praw człowieka w starszym wieku, a także wpłynęłaby na kształt kolejnych polityk publicznych.
Podczas ostatniego, czternastego już posiedzenia Grupy Roboczej ONZ ds. Starzenia się (Open-ended Working Group on Ageing), która miała miejsce w dniach 20-22 i 24 maja 2024 r. w Nowym Jorku, przyjęto w drodze konsensusu oficjalny dokument ONZ, tj. decyzję 14/13, która dotyczy luk w prawie międzynarodowym w odniesieniu do praw osób starszych i najlepszych sposobów zaradzenia im. W tym dokumencie uwzględniono nową konwencję o prawach osób starszych jako jedną z możliwych opcji zniwelowania zidentyfikowanych luk, co umożliwia jej formalne dalsze procedowanie. Jednocześnie, podczas ostatniej Sesji OEWGA, omówiono już ostatnie z kilkunastu obszarów tematycznych wskazanych do dyskusji w 2017 r. Tym samym formuła debaty we wskazanym obszarze ulegnie zmianie, co otwiera drogę do rozpoczęcia prac redakcyjnych nad nową konwencją. W związku z powyższym, Rzecznik zwrócił się do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z prośbą o poinformowanie, czy oraz jakie działania na forum międzynarodowym podejmuje lub zamierza podjąć rząd w celu ochrony praw osób starszych, w szczególności, czy włączy się w dalsze prace nad ewentualną konwencją o prawach osób starszych.