Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

do Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej - w sprawie uwag do ustawy o asystencji osobistej osób z niepełnosprawnościami.

Rzecznik Praw Obywatelskich, jako organ wykonujący także zadania organu monitorującego wdrażanie postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, respektując prośbę o przekazanie uwag, wskazał na kwestie, które wydają się kluczowe dla projektu ustawy i które wymagają szerszej analizy. Pierwszą kwestią jest niewystarczająca liczba godzin wsparcia. Zgodnie z projektem ustawy systemowa asystencja skierowana jest docelowo do osób o największych potrzebach w zakresie wsparcia – będzie ono niewystarczające. 240 godzin miesięcznie oznacza 60 godzin tygodniowo oraz średnio ok. 8,5 godziny dziennie. Tymczasem część osób z niepełnosprawnością, w przypadku których poziom wsparcia określono na poziomie 80 punktów i więcej, może wymagać – mając na względzie dążenie do zapewnienia im możliwości prowadzenia niezależnego życia – wsparcia całodobowego.

W kwestii asystencji dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością, wątpliwości budzi różnicowanie sytuacji osób w wieku od 13 do 18 lat w stosunku do grupy osób dorosłych.

W przypadku dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami możliwość skorzystania z asystencji osobistej jest oparta na systemie, który nie pozwala precyzyjnie dopasowywać wsparcia. Istotnym wątkiem jest również zdecydowanie niesatysfakcjonująca liczba godzin asystencji osobistej– osoba w wieku od 13 do 18 lat będzie mogła skorzystać maksymalnie z 20 godzin tygodniowo oraz niecałych 3 godzin dziennie wsparcia asystenta. Liczbę przyznawanych godzin asystencji osobistej zmniejsza się o 50% w okresie korzystania przez danego użytkownika m.in. z usług realizowanych w placówce oświatowej niezapewniającej całodobowej opieki. Mając zatem na uwadze obowiązek szkolny, część dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami będzie mogła liczyć na wsparcie asystenta osobistego jedynie w zakresie od 15 do 40 godzin miesięcznie, co w najbardziej optymistycznym wariancie oznacza 10 godzin tygodniowo i ok. 1,5 godziny dziennie. Tymczasem również dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami mogą wymagać wsparcia, aby móc spędzać czas i uczestniczyć w zajęciach rekreacyjnych i innych aktywnościach wraz z rówieśnikami. W obszarze interakcji społecznych i relacji z rówieśnikami nastolatki mogą chętniej korzystać z pomocy asystenta osobistego albo zawodowego tłumacza języka migowego niż z nieformalnego wsparcia zapewnianego przez krewnych. Istnienie odpowiednich, dostosowanych do wieku usług wspierających dla dziewcząt i chłopców z niepełnosprawnościami ma kluczowe znaczenie dla równego korzystania przez nich z praw człowieka.

Kolejną kwestią, na którą Rzecznik zwrócił uwagę jest ustalanie prawa do asystencji osobistej przez wojewódzkie zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności. Zgodnie z projektem ustawy, prawo do asystencji osobistej ustala Zespół. Nie ulega wątpliwości, że wprowadzany obowiązek ustalania prawa do asystencji osobistej przez wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności spowoduje ich dodatkowe obciążenie z uwagi na kumulację obowiązków orzeczniczych. Można założyć, iż wejście w życie ustawy o asystencji osobistej może spowodować napływ dużej liczby wniosków.

Ponownego namysłu wymaga również skierowanie asystencji osobistej wyłącznie do osób, które nie ukończyły 65 roku życia. Przyjęte górne ograniczenie wiekowe opiera się na stereotypowym założeniu, że osoby starsze nie pozostają w zatrudnieniu lub nie wracają na rynek pracy po ukończeniu 65 roku życia. Granica wieku metrykalnego nie może więc stanowić cezury w dostępności usług asystenckich zarówno w kontekście wspierania aktywizacji zawodowej, jak i wspomnianego wyżej szerszego wsparcia w dostępie do życia społecznego i kulturalnego. Projekt ustawy stanowi, że asystent osobisty może, po odpowiednim przeszkoleniu i za pisemną zgodą swoją oraz użytkownika lub jego opiekuna/osoby wspierającej wykonywać wobec użytkownika czynności medyczno-pielęgnacyjne, które na co dzień wykonuje lub mogłaby wykonywać osoba stale wspierająca. Postanowienia art. 15 ust. 3 projektu ustawy odsyłają natomiast do rozporządzenia wykonawczego ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego wydanego po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw zdrowia, w którym utworzona zostanie lista czynności, które mogłyby być wykonywane w ramach asystencji osobistej oraz określone zostaną sposoby przeszkolenia asystentów potrzebne dla bezpiecznego wykonywania wybranych czynności, uwzględniając szczególne potrzeby osób wymagających wsparcia w ramach asystencji osobistej, których zapewnienie jest konieczne dla urzeczywistnienia niezależnego życia użytkownika. RPO podkreślił, że osoby z niepełnosprawnościami zabiegają o możliwość świadczenia czynności medyczno-pielęgnacyjnych w postaci m.in. obsługi respiratora, ssaka, cewnikowania, wymiany worka stomijnego czy podawania leków w ramach asystencji osobistej od dawna. Opracowanie szczegółowego katalogu czynności pielęgnacyjno-medycznych, które zostaną zlecone, i na które użytkownik wyrazi zgodę, mogłoby odpowiedzieć na potrzeby osób korzystających na co dzień z wyrobów i sprzętu medycznego. Zaproponowana treść wskazanych przepisów sugeruje, że są to dwa odrębne katalogi czynności, co może prowadzić do konkluzji, iż na wykonywanie czynności pielęgnacyjno-medycznych zleconych przez lekarza asystent osobisty osoby z niepełnosprawnością nie będzie musiał uzyskać zgody. W mojej opinii, zgoda osoby korzystającej ze wsparcia na wykonanie względem niej konkretnych czynności pielęgnacyjno-medycznych powinna być wyrażona każdorazowo, co oznacza, że kwestia ta winna zostać precyzyjnie dookreślona na poziomie ustawowym. W świetle projektu ustawy niejasny jest także status asystenta osobistego samodzielnie zatrudnionego przez osobę z niepełnosprawnością. Jeżeli użytkownik asystencji nie zrobi tego samodzielnie, realizator usługi przedstawi jej co najmniej dwóch kandydatów zdolnych do świadczenia usługi danej osobie z niepełnosprawnością. Niezależnie od powyższego, projekt ustawy ma przewidywać możliwość samodzielnego zatrudnienia asystenta osobistego. W przypadku samodzielnego zatrudnienia asystenta nie będzie musiał on wykazywać żadnego szczególnego doświadczenia, a po przepracowaniu w takiej formie pół roku będzie spełniać jeden z wymogów ustawy stawiany asystentom, którzy po tym czasie będą mogli być rekrutowani także przez realizatorów. RPO wyraził zaniepokojenie względem idei dopuszczenia do świadczenia asystencji osobom z niepełnosprawnościami osób bez „żadnego szczególnego doświadczenia”.

Zgodnie z projektem ustawy wniosek i załączniki do wniosku o ustalenie prawa do asystencji osobistej składa się za pomocą profilu informacyjnego utworzonego w systemie teleinformatycznym udostępnionym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych albo za pomocą systemu teleinformatycznego utworzonego przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego przy użyciu profilu zaufanego czy profilu osobistego. Projekt ustawy nie przewiduje zatem możliwości złożenia przez osobę z niepełnosprawnością wniosku w formie innej niż cyfrowa. Ze skarg wpływających do Biura RPO wynika tymczasem, że w przypadku niektórych osób z niepełnosprawnościami brak możliwości złożenia wniosku w wersji papierowej stanowi wyzwanie, zwłaszcza z uwagi na konieczność posiadania kompetencji cyfrowych, jak i narzędzi uwierzytelniających, w tym m.in. profilu zaufanego. Rozważenia wymaga, czy nie byłoby wskazane stworzenie również przestrzeni w postaci np. punktu obsługi, w którym urzędnik w każdym przypadku mógłby świadczyć pomoc zarówno techniczną, jak i merytoryczną. Do projektu ustawy nie zostały załączone projekty licznych rozporządzeń wykonawczych. Poznanie propozycji szczegółowych rozwiązań wdrażających ustawę pozwoliłoby na umieszczenie projektu ustawy w szerszej perspektywie potencjalnego praktycznego funkcjonowania asystencji i jej wpływu na prawa i wolności osób z niepełnosprawnościami. Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o analizę przedstawionych uwag i ich uwzględnienie w dalszych pracach nad projektem ustawy o asystencji osobistej.