Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie rozstrzygnięcia sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd z dnia 2025-02-10.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie rozstrzygnięcia sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd.
W sferze zainteresowania Rzecznika pozostają gwarancje realizacji krajowych i międzynarodowych standardów sprawiedliwego procesu, w tym wymóg rozstrzygnięcia sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd. Tematyka ta była już przedmiotem wystąpienia generalnego, w którym Rzecznik Postulował uczynienie Prokuratorii Generalnej stałym reprezentantem Skarbu Państwa w postępowaniach z Rozdziału 58 k.p.k. W odpowiedzi Minister Sprawiedliwości Prokurator Generalny wskazał, że ukształtowanie w ten sposób zakresu reprezentacji Skarbu Państwa prowadziłoby do znacznej modyfikacji systemowej roli Prokuratorii Generalnej, gdyż obecnie jest ona wyłącznie instytucjonalnym pełnomocnikiem Skarbu Państwa w określonych ustawowo rodzajach spraw. Problemem, na który zwrócono uwagę, jest kwestia materialnej i procesowej reprezentacji Skarbu Państwa w postępowaniach sądowych. Trafnie bowiem spostrzeżono, że Prokuratoria Generalna jest jedynie procesowym reprezentantem organu, z którego działalnością wiąże się dochodzone roszczenie – a który to organ jest materialnym reprezentantem Skarbu Państwa. Nie podważa to jednak w ocenie Rzecznika zasadności oraz konieczności dokonania istotnych zmian w zakresie właściwości sądu oraz reprezentacji Skarbu Państwa w tymże postępowaniu. W rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego dotyczącym odszkodowania oraz zadośćuczynienia od Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie oraz stosowanie niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, do art. 554 k.p.k. wprowadzono nowe jednostki redakcyjne: § 2a i § 2b. Pierwszy z tych przepisów określa strony postępowania tj. wnioskodawcę, prokuratora oraz Skarb Państwa. Drugi z nich wskazuje organy, które reprezentują Skarb Państwa w postępowaniu. Są to: prezes sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej, stosowania środka zapobiegawczego, środka zabezpieczającego lub zatrzymania, albo prezes sądu pierwszej instancji, w którym wydano zmienione orzeczenie, alb organ, który dokonał zatrzymania. Zestawienie powyższych regulacji może prowadzić do sytuacji, w której prezes rozpoznającego sprawę sądu będzie jednocześnie reprezentantem strony postępowania – Skarbu Państwa. Taki stan rzeczy budzi uzasadnione wątpliwości co do bezstronności zewnętrznej rozstrzygającego sprawę sądu. Dla postrzegania sądu jako bezstronnego i niezawisłego „z zewnątrz” istotne znaczenie ma brak występowania choćby pozoru lub wrażenia braku sędziowskiej niezawisłości i bezstronności. Przed dokonaną w 2019 r. nowelizacją ustawy Kodeks postępowania karnego, miały miejsce dwie istotne z perspektywy omawianego zagadnienia nowelizacje art. 554 k.p.k. Pierwsza z nich - z dnia 27 września 2013 r. w art. 554 § 3 k.p.k. wprowadzała obowiązek zawiadomienia o terminie rozprawy organu uprawnionego do reprezentowania Skarbu Państwa. Zaniechanie przez ustawodawcę określenia Skarbu Państwa jako strony skutkowało powstaniem rozbieżności w doktrynie, ponieważ spotykany był pogląd, że art. 554 § 3 k.p.k. nie dawał podstaw do określenia go jako strony postępowania. Następnie nowelizacja k.p.k. z dnia 11 marca 2016 r. całkowicie wykluczała udział Skarbu Państwa w postępowaniu odszkodowawczym z rozdziału 58 k.p.k. Dopiero nowelizacją z 2019 r. wskazano Skarb Państwa bezpośrednio jako stronę postępowania, co wiązało się z doprecyzowaniem w art. 554 § 2b k.p.k., jaki organ uprawniony jest do jego reprezentacji w rzeczonym postępowaniu. Rozwiązanie przyjęte w art. 554 § 2b pkt 1 albo 2 k.p.k., z przyczyn wskazanych powyżej, negatywnie rzutuje na postrzeganie bezstronności sądu w odbiorze społecznym. Tym samym wyrazić można wątpliwość, czy nie pozostaje ono w sprzeczności z prawem strony do rzetelnego procesu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, pomocniczo także w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC i art. 14 ust. 1 MPPOiP. Rzecznik wskazał, że ze względu na specyfikę postępowania o odszkodowanie za oczywiście niesłuszne zastosowanie środka o charakterze izolacyjnym, unormowania rozdziału 58 k.p.k. winny nie pozostawiać żadnych wątpliwości co do zewnętrznej bezstronności sądu. Tymczasem gwarancja ta, na gruncie obowiązującej regulacji, doznaje uszczerbku już z tego powodu, że może prowadzić do uzasadnionych wątpliwości i obaw odnośnie do rzeczywistej zewnętrznej bezstronności sądu. Nie ulega wątpliwości, że sędzia nie może orzekać w sprawie, której wynikiem jest bezpośrednio zainteresowany, zaś obowiązujące unormowanie art. 554 § 2b pkt 1 albo 2 k.p.k., które dopuszcza rozstrzyganie sprawy w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne skazanie lub niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie oraz zatrzymanie przez sąd, którego prezes jest organem reprezentującym Skarb Państwa, prowadzi do sytuacji, w której sędzia orzeka w sprawie, która go bezpośrednio dotyczy i której wynikiem może być bezpośrednio zainteresowany.Propozycją rozwiązania problemu zewnętrznej bezstronności sądu orzekającego w przedmiocie roszczeń wskazanych w art. 552 k.p.k., jest utworzenie oddzielnej, wyspecjalizowanej jednostki zajmującej się sprawami z zakresu rozdziału 58 k.p.k. Uwzględniając jednak charakterystykę reprezentacji materialnej Skarbu Państwa w sprawach o roszczenia odszkodowawcze z rozdziału 58 k.p.k., za najrozsądniejsze uznać należy nie tyle oddelegowanie organu do reprezentacji materialnej lub procesowej, co ukierunkowanie prac legislacyjnych na ustanowienie jednego organu rozstrzygającego sprawy z zakresu tych roszczeń. W ocenie Rzecznika rozwiązanie polegające na wydzieleniu oraz powierzeniu jednemu wydziałowi sądu rozstrzygania wszystkich spraw z zakresu odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie oraz niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie zachowuje najwyższy standard gwarancyjności tego postępowania, z jednocześnie możliwie maksymalną redukcją problemu postrzegania bezstronności zewnętrznej sądu przy ustanowieniu procedury, w której rozstrzygać będą wyłącznie sędziowie wyspecjalizowani w tego rodzajach spraw. Przykładem takiej komórki jest Wydział ds. Lustracji – Sąd Lustracyjny, ulokowany w strukturach Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Wskazać należy, że postulowane rozwiązanie jest możliwe do zrealizowania. Na podstawie statystyk udostępnionych przez Ministerstwo Sprawiedliwości można wskazać, że skala problemu ubiegania się o odszkodowania i zadośćuczynienia z rozdziału 58 k.p.k. nie jest znaczna ze statystycznego punktu widzenia, choć dotyka problemu szczególnie istotnego z perspektywy obywatela.