Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie zażalenia od postanowienia oddalającego wniosek o badanie spełnienia przez sędziego wymogów niezawisłości i bezstronności.

Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił udział postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (sygn. akt SK 13/25) w sprawie skargi konstytucyjnej A.J i wniósł o stwierdzenie, że art. 459 § 2 w zw. z art. 42 k.p.k.3 w zw. z art. 42a § 14 pkt 2 Prawo o ustroju sądów powszechnych (dalej: p.u.s.p.) w zakresie, w jakim nie przewidują zażalenia od postanowienia oddalającego wniosek na podstawie art. 42a § 3 p.u.s.p. o badanie spełnienia przez sędziego wymogów niezawisłości i bezstronności z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jego powołaniu i jego postępowania po powołaniu, są niezgodne z art. 78 w zw. z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Materia braku zaskarżalności na postanowienia sądu w przedmiocie odmowy wyłączenia sędziego w sprawach karnych, jeszcze zanim pojawiła się podstawa kontroli niezawisłości i bezstronności sędziego na gruncie ustrojowej, wybrzmiewa od dawna również w sprawach kasacyjnych kierowanych do Biura Rzecznika. Wskazuje się, że na skutek błędnych decyzji procesowych dotyczących oddalenia wniosku strony w postępowaniu karnym w przedmiocie wyłączenia sędziego, dochodzi do przewlekłości postępowań, gdy uchybienie to zostanie stwierdzone dopiero w toku zwyczajnych lub nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Brak możliwości złożenia zażalenia wydaje się tym bardziej niezrozumiały, że uprawnienie takie mają strony w procesie cywilnym. Skoro zatem rozwiązanie takie funkcjonuje w k.p.c., to tym bardziej powinno przysługiwać w postępowaniach karnych, z uwagi na jego represyjny charakter i potrzebę zapewnienia w nim jak najdalej idących gwarancji rzetelnego procesu. Dodatkowym wsparciem dla tej argumentacji jest inna sprawa zakończona przed Trybunałem Konstytucyjnym (sygn. akt SK 38/097), w której Trybunał stwierdził, że brak możliwości zaskarżenia postanowienia sądu II instancji oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego złożony w postępowaniu przed sądem cywilnym II instancji jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i 176 ust. 1. Niewątpliwie, kolejne wyłączenie zaskarżalności, tym razem na okoliczność nowej procedury badania wymogów niezawisłości i bezstronności sędziego m.in. uregulowanej w art. 42a p.u.s.p., jeszcze ten stan niekonstytucyjności utrwala i pogłębia. Artykuł 42a p.u.s.p. stanowi, że dopuszczalne jest badanie spełnienia przez sędziego wymogów niezawisłości i bezstronności z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jego powołaniu i jego postępowania po powołaniu, na wniosek uprawnionego, jeżeli w okolicznościach danej sprawy może to doprowadzić do naruszenia standardu niezawisłości lub bezstronności, mającego wpływ na wynik sprawy z uwzględnieniem okoliczności dotyczących uprawnionego oraz charakteru sprawy. Przy uzasadnianiu wątpliwości co do niezawisłości i bezstronności sędziego należy wykazać, iż pierwotne uchybienia i okoliczności towarzyszące powołaniu przeniknęły do zachowania sędziego po powołaniu. W sytuacji trudności w wykazaniu, wystarczające może okazać się nawet zachowanie, które nie przejawia postaw czy aktywności, które te wątpliwości mogłyby osłabić lub podważyć. Sam wymóg udowodnienia braku niezawisłości sędziego obok procedury wyłączenia sędziego, gdzie wystarczające jest uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wyłączenie, jest w piśmiennictwie poddawany krytyce jako nadmierny ciężar pozbawiający kontrolę niezawisłości swej efektywności, także przez wzgląd na art. 6 EKPC12 i art. 47 KPP13 w zw. z art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. Stosownie zaś do art. 42a § 14 p.u.s.p. w zakresie nieuregulowanym przepisami p.u.s.p. do rozpoznania wniosku, stosuje się odpowiednio w sprawach cywilnych przepisy k.p.c. dotyczące rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego i zażalenia, karnych k.p.k dotyczące rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego, z wyłączeniem art. 42 § 3 zdanie trzecie tej ustawy w zakresie dotyczącym czynności niecierpiących zwłoki, w szczególności w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Oznacza to, że na postanowienie zapadłe w zakresie kontroli bezstronności i niezawisłości sędziego wyznaczonego do rozpoznania sprawy karnej, nie przysługuje zażalenie. W myśl art. 459 § 1 k.p.k. ustawodawca dopuszcza zażalenie na postanowienia sądu zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej. Brak zaś przedmiotowej normy w przepisach dotyczących wyłączenia sędziego, do których odwołuje się przepis ustrojowy. Weryfikacja niezawisłości i bezstronności sędziego następuje wobec sędziów wyznaczonych w sprawach karnych w procedurze jednoinstancyjnej, a strona nie ma możliwości zaskarżenia zażaleniem postanowienia oddalającego przedmiotowy wniosek złożony na podstawie art. 42a p.u.s.p., inaczej niż ma to miejsce w sprawach cywilnych, stosownie do treści art. 3941a § 1 pkt 10 k.p.c., do innego składu sądu pierwszej instancji. Podstawowym wzorcem kontroli skarżący uczynił art. 78 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Podkreślając znaczenie prawa zagwarantowanego w art. 78 Konstytucji RP, Trybunał do tej pory stwierdzał, że prawo do zaskarżania orzeczeń stanowi istotny element sprawiedliwości proceduralnej. Można z tego przepisu wyprowadzić postulat takiego kształtowania procedury, aby w miarę możliwości przewidziane w niej było prawo wniesienia przez stronę środka zaskarżenia. Ustawodawca ma więc obowiązek nie tylko zapewnić stronie prawo wniesienia środka zaskarżenia od orzeczenia lub decyzji wydanych w pierwszej instancji, lecz także umożliwić organowi rozpatrującemu środek zaskarżenia merytoryczną ocenę prawidłowości rozstrzygniętej sprawy. Prawo podmiotowe wyrażone w art. 78 Konstytucji RP odnosi się do zaskarżenia rozstrzygnięć wydanych w pierwszej instancji i obejmuje wszystkie postępowania bez względu na to, czy toczą się przed sądem, czy przed niesądowym organem władzy publicznej, a nadto bez względu na to, czy mają charakter główny, czy uboczny. Konstytucja przesądziła również, że prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji nie ma charakteru absolutnego. Z tej racji, powyższa ocena wymaga weryfikacji przez pryzmat wzorca kontroli powołanego przez skarżącego, opisanego w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, a więc z uwzględnieniem zasady proporcjonalności. Należy uznać, że ustawodawca nie uzasadnił prawidłowo konieczności wprowadzenia wyłączenia w zakresie zaskarżalności, pomimo tego, iż procedura karna charakteryzuje się większą represyjnością. Uznaniowość i niedookreślone kryteria oceny przesłanek niezawisłości i bezstronności, przy jednoczesnej ingerencji w prawa i wolności jednostek, przemawiają za wprowadzeniem skutecznego mechanizmu kontroli. Przyjęta konstrukcja okazuje się zatem tak samo nieprzydatna, jak i niekonieczna, jeśli zważyć, że przyznanie prawa do zaskarżenia orzeczenia w przedmiocie kontroli niezawisłości i bezstronności, mogłoby na wcześniejszym etapie, eliminować z procesu karnego sędziów niezapewniających w danej sprawie gwarancji bezstronności sądu, a tym samym chronić postępowanie przed przewlekłością i potencjalnymi zarzutami odwoławczymi. Przechodząc kryterium proporcjonalności sensu stricto należy zatem przyjąć, że ze względu na wartość dobra chronionego na gruncie art. 45 Konstytucji RP, zaskarżony przepis ustrojowy nie może być źródłem sztywnego wyłączenia zażalenia na gruncie tylko jednej z procedur sądowych. Dokonujących badania wymogów niezawisłości i bezstronności sędziego, uregulowana w ustawie ustrojowej, tj. w art. 42a p.u.s.p. godzi w konstytucyjną zasadę równości, opisaną jako kolejny wzorzec kontroli w art. 32 Konstytucji RP, poprzez zróżnicowanie sytuacji skarżących. Wprowadzone zróżnicowanie ma charakter arbitralny i nie spełnia przesłanek dopuszczalności zróżnicowania. Mając powyższe na uwadze, należy uznać, że pozostałe wzorce kontroli określone przez skarżącego są w niniejszej sprawie nieadekwatne, zarówno w kontekście art.176 ust. 1 i art. 19, czy art. 2 Konstytucji RP.