Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

wystąpienie do przewodniczącej sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny w sprawie rządowego projektu ustawy o ustalaniu wysokości emerytur z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustalonych w czerwcu w latach 2009-2019 oraz rent rodzinnych po ubezpieczonych, którym ustalono emerytury w czerwcu w latach 2009-2019.

Problem tzw. emerytur czerwcowych był przez wiele lat przedmiotem licznych wystąpień Rzecznika Praw Obywatelskich, kierowanych do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Dotyczył on niekorzystnego mechanizmu ustalania wysokości emerytury dla osób składających wniosek o świadczenie w czerwcu w latach 2009–2019. Wynikało to z konstrukcji przepisów o waloryzacji składek – w czerwcu nie były one objęte dodatkowymi waloryzacjami kwartalnymi, co skutkowało niższą emeryturą niż w przypadku wniosków składanych np. w maju.

Sytuacja ta szczególnie dotkliwie dotykała osób, które nie miały wpływu na moment przejścia na emeryturę – m.in. przechodzących z urzędu z renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 24a ustawy emerytalnej) czy pobierających świadczenia przedemerytalne lub pomostowe, które wygasały z chwilą osiągnięcia wieku emerytalnego – jeżeli przypadał on w czerwcu. Brak było skutecznego mechanizmu ochronnego, a ubezpieczeni nie byli należycie informowani o skutkach złożenia wniosku w tym miesiącu. ZUS uznawał przy tym, że nie ma obowiązku przekazywania informacji o wpływie daty wniosku na wysokość świadczenia, a pouczenia do decyzji nie zawierały informacji o możliwości wycofania wniosku.

Choć już w 2017 r. Minister Rodziny podzielił stanowisko Rzecznika i zapowiedział zmiany legislacyjne, przez długi czas ograniczano się jedynie do działań informacyjnych. Rozwiązanie doraźne wprowadzono dopiero w 2020 r. (dla emerytur przyznawanych w czerwcu tego roku), a trwałe dopiero w nowelizacji z dnia 24 czerwca 2021 r. Przewidziano w niej, że w przypadku ustalania emerytury w czerwcu, waloryzacja składek ma odbywać się na zasadach identycznych jak w maju – jeśli jest to korzystniejsze dla ubezpieczonego. Jednak regulacja ta objęła wyłącznie osoby przechodzące na emeryturę po 31 maja 2021 r., a zatem nie uwzględniła osób pokrzywdzonych w latach wcześniejszych.

Rzecznik Praw Obywatelskich wskazywał na konieczność objęcia nowymi zasadami również emerytur już przyznanych w latach 2009–2019. Takie poprawki zgłosił Senat, postulując również wypłatę wyrównania, jednak Sejm odrzucił je w sierpniu 2021 r. Tymczasem dane ZUS jednoznacznie wskazywały, że w tych latach dziesiątki tysięcy osób mogły otrzymać zaniżone świadczenia.

Problem ten został następnie poddany ocenie Trybunału Konstytucyjnego, który w wyroku z dnia 15 listopada 2023 r. (sygn. P 7/22) uznał, że pominięcie osób, które złożyły wniosek o emeryturę przed 1 czerwca 2021 r., narusza konstytucyjną zasadę równości (art. 32 ust. 1) oraz prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67 ust. 1 Konstytucji). Wyrok ten miał charakter tzw. wyroku o pominięciu, co oznacza, że nie znosił przepisów, ale zobowiązywał ustawodawcę do ich uzupełnienia. Trybunał wskazał przy tym, że analogiczne uprawnienia powinny objąć także inne grupy, takie jak emeryci z urzędu oraz uprawnieni do rent rodzinnych, których sytuacja była tożsama z osobami składającymi wnioski w czerwcu.

Wbrew temu rozstrzygnięciu, projektowane przepisy wdrażające wyrok TK ograniczają się wyłącznie do przeliczenia emerytur bez przewidzenia jakiejkolwiek formy wyrównania – nawet w ograniczonym zakresie, zgodnie z ogólnymi zasadami obowiązującymi w systemie ubezpieczeń społecznych (np. za ostatnie 3 lata wstecz od daty wejścia w życie przepisów). Oznacza to, że mimo stwierdzenia niekonstytucyjności dotychczasowego rozwiązania, osoby pokrzywdzone w przeszłości nie zostaną objęte rekompensatą, co budzi poważne wątpliwości z punktu widzenia zasady sprawiedliwości społecznej.