Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego w sprawie przestępstw stalkingu grupowego (zbiorowego).

Problematyka dotycząca stalkingu często pojawia się we wnioskach wpływających do Rzecznika Praw Obywatelskich. Ochrona przed uporczywym nękaniem stale nabiera na znaczeniu ze względu na narastający problem nękania zbiorowego (gang stalking, group-stalking), w szczególności w przestrzeni cyfrowej i mediach społecznościowych.

Zbiorowe, uporczywe nękanie dotyka osób dorosłych, młodzież, a także dzieci. Osoby, które piszą obraźliwe komentarze, wysyłają obraźliwe wiadomości w mediach społecznościowych lub za pośrednictwem poczty elektronicznej, nie pozostają ze sobą w „zmowie” czy jakimkolwiek porozumieniu. Mają jednak świadomość, że uczestniczą w swoistej formie internetowego linczu, a ich zachowanie – w powiązaniu z zachowaniami innych osób – wywołuje poczucie zagrożenia, poniżenia, a także w istotny sposób ingeruje w prywatność jednostki.

Stalking grupowy (albo zbiorowy) można zdefiniować jako uporczywe nękanie realizowane przez co najmniej trzy osoby działające w sposób skoordynowany, ale bez wyraźnego lidera. Sprawcy tego typu stalkingu mogą działać w porozumieniu, ale także niezależnie od siebie, mając jednak świadomość, że inne osoby także podejmują działania ingerujące w prywatność innej osoby i wzbudzają poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia. W takiej sytuacji nie jest możliwe przyjęcie sprawstwa koincydentalnego, ponieważ analizując osobno zachowania poszczególnych osób, żadnego z nich nie można uznać za „uporczywe” nękanie (art. 190a § 1 Kodeksu wykroczeń). W zależności od treści wiadomości czy zachowań można jedynie rozważać zniesławienie (art. 212 k.k.), znieważenie (art. 216 k.k.), groźby karalne (art. 190 § 1 k.k.) czy złośliwe przeszkadzanie (art. 107 k.w.). Żadne z tych zachowań nie oddaje w pełni zawartości kryminalnej zachowania sprawców, ponieważ mają oni świadomość bez wymaganego przez Kodeks karny w zakresie art. 18 § 1 k.k. porozumienia, że uczestniczą w szerszej aktywności większej grupy osób mającej na celu poniżenie, zastraszenie lub uprzykrzenie codziennego funkcjonowania innej osoby.

Od stalkingu „klasycznego” stalking grupowy różni się tym, że zachowania nie są wykonywane przez jedną osobę w dłuższym czasie. W przypadku stalkingu grupowego znamienia uporczywości nękania należy upatrywać nie w czasie trwania tego zachowania, ale intensywności (tj. szerokiej grupie osób zaangażowanych w nękanie) w stosunkowo krótkim okresie, np. tygodnia czy miesiąca. Tego typu stalking może przybierać formy publicznego linczu jakiejś osoby w mediach społecznościowych albo w świecie cyfrowym w postaci obraźliwych komentarzy, wiadomości prywatnych czy udostępniania albo podawania dalej postów. Ma to „zalać” daną osobę powiadomieniami, wzbudzając niepokój, poczucie zagrożenia, osaczenia czy poniżenia (cyber harassment, crowdstalking). Inną formą jest celowe wysyłanie w krótkim czasie ogromnej liczby wiadomości e-mail do jednej osoby, aby uniemożliwić normalne korzystanie z poczty. A tym samym na przykład uniemożliwić wykonywanie obowiązków zawodowych albo stworzyć poczucie osaczenia (email bombing, mail flooding).

Stalking grupowy zwykle ma miejsce w internecie. Sprawcy są w większości anonimowi dla osoby doświadczającej tej formy przemocy, więc pokrzywdzonemu trudno zidentyfikować sprawców. Z uwagi na fakt, że część zachowań może realizować znamiona przestępstw prywatnoskargowych albo wykroczeń, organy ścigania mogą nie w pełni zaangażować się w prowadzenie postępowania karnego. Konieczność penalizacji stalkingu zbiorowego wynika z obowiązku transpozycji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2024/138516 z dnia 14 maja 2024 r. w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, który to akt prawny nie dotyczy wszak wyłącznie przemocy wobec jednej płci.

Według Rzecznika, biorąc pod uwagę art. 7 dyrektywy 2024/1385 w związku z art. 10 ust. 4 dyrektywy 2024/1385, możliwość pociągnięcia sprawców stalkingu zbiorowego do odpowiedzialności za wykroczenia jest niewystarczająca. Przepis art. 10 ust. 4 dyrektywy 2024/1385 wprowadza obowiązek zagwarantowania w państwie członkowskim Unii Europejskiej sankcji karnej, której maksymalny wymiar wynosi co najmniej rok pozbawienia wolności.

Przepis art. 7 dyrektywy 2024/1385 zobowiązuje państwa członkowskie do tego, aby wskazane dalej czyny umyślne podlegały karze. Po pierwsze – jako przestępstwo powtarzające się lub ciągłe grożenie osobie, przynajmniej w przypadkach, gdy czyny te obejmują groźby popełnienia przestępstwa, za pomocą ICT (technologii informacyjno-komunikacyjnych), gdy takie czyny mogą spowodować, że osoba ta poważnie obawia się o swoje bezpieczeństwo lub o bezpieczeństwo osób będących na jej utrzymaniu. Po drugie – kierowanie, wraz z innymi osobami, za pomocą ICT, w publicznie dostępny sposób, gróźb lub zniewag wobec osoby, gdy takie czyny mogą wyrządzić tej osobie poważną szkodę psychiczną. Po trzecie – przesyłanie osobie, która sobie tego nie życzy, za pomocą ICT obrazu, nagrania wideo lub innych podobnych treści przedstawiających genitalia, gdy takie czyny mogą wyrządzić tej osobie poważną szkodę psychiczną. Po czwarte – publiczne udostępnianie za pomocą ICT treści zawierających dane osobowe osoby bez jej zgody w celu nakłonienia innych do wyrządzenia tej osobie szkody fizycznej lub poważnej szkody psychicznej.

Okolicznościami obciążającymi wskazanymi w art. 11 dyrektywy 2024/1385 są m.in. popełnienie przestępstwa przeciwko dziecku (art. 11 lit. c), przeciwko danej osobie, ponieważ była ona przedstawicielem publicznym, dziennikarzem lub obrońcą praw człowieka (art. 11 lit. n), czy sytuacja, kiedy do cybernękania doszło w celu ukarania ofiary za jej orientację seksualną, płeć, kolor skóry, religię, pochodzenie społeczne lub przekonania polityczne (art. 11 lit. p).

W ocenie Rzecznika – z uwagi na systematykę Kodeksu karnego – zasadne jest dodanie do art. 190a k.k. jednostki redakcyjnej tekstu prawnego o treści:

„§ 1a Tej samej karze podlega, kto bierze czynny udział w uporczywym nękaniu innej osoby lub osoby dla niej najbliższej wiedząc, że jego uczestnicy wspólnymi siłami wzbudzają u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie naruszają jej prywatność”.

Wykorzystanie do kryminalizacji art. 190a § 1a k.k. formuły współsprawstwa koniecznego z art. 254 § 1 k.k. wyłącza konieczność ustalenia porozumienia pomiędzy współsprawcami. Jednocześnie kryminalizacja zachowania opisanego w art. 190a § 1a k.k. pozwoli na ściganie zachowania opisanego w art. 7 lit. d dyrektywy 2024/1385 polegającego na zainicjowaniu stalkingu zbiorowego poprzez odwołanie się do art. 255 § 1 k.k. w zw. z art. 190a § 1a k.k. bez ograniczeń, jakie łączą się ze skorzystaniem z art. 18 § 2 k.k. w postaci konieczności ustalenia zamkniętej grupy odbiorców komunikatu zawierającego treści nakłaniające do popełnienia przestępstwa.

Obowiązek penalizacji stalkingu grupowego – ale tylko w odniesieniu do działań za pośrednictwem technologii informacyjno-komunikacyjnych – wynika wprost z art. 7 lit. b dyrektywy 2024/1385. Według Rzecznika nie ma żadnych formalnych ograniczeń dla wprowadzenia pełnej penalizacji stalkingu grupowego. Nowy typ czynu zabronionego obejmowałby także cybernękanie.

Rozproszone działania wielu osób – jak masowe wysyłanie wiadomości e-mail (tzw. mail flooding) czy skoordynowane nękanie w mediach społecznościowych – prowadzą do tego samego skutku co „klasyczny” stalking. Pojedyncze akty nękania mogą nie mieć cech uporczywości, a dopiero ich suma tworzy realne zagrożenie dla ofiary. Nowelizacja art. 190a k.k. powinna zatem jednoznacznie wskazywać, że także zbiorowe, rozproszone działania wielu osób, mogą stanowić formę stalkingu, jeśli wywołują skutek w postaci poczucia zagrożenia, poniżenia lub istotnego naruszenia prywatności ofiary. Na szczególne ryzyko narażone są dzieci i młodzież, które stają się ofiarami nękania zbiorowego w internecie – np. poprzez masowe obraźliwe komentarze, rozpowszechnianie kompromitujących treści czy organizowanie „kampanii nienawiści” w mediach społecznościowych. Dla małoletnich tego rodzaju ataki niosą szczególnie poważne konsekwencje psychiczne, w tym zaburzenia lękowe, depresję czy próby samobójcze. W związku z tym kryminalizacja zachowania opisanego wyżej w art. 190a § 1a k.k. jawi się jako niezbędna, z uwagi na zwiększenie prawnokarnej ochrony osób małoletnich. Mając na uwadze przedłożone racje, Rzecznik zwrócił się z prośbą o dokonanie analizy wskazanych w niniejszym stanowisku problemów i rozważenie zainicjowania stosownych prac legislacyjnych.