Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie ze skargi konstytucyjnej dotyczącej ograniczenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego dla osób zobowiązanych do alimentacji w dalszej kolejności wobec osoby wymagającej opieki, gdy osoby zobowiązane w pierwszej kolejności nie legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności z dnia 2025-06-17.
Zgłoszenie udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie ze skargi konstytucyjnej dotyczącej ograniczenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego dla osób zobowiązanych do alimentacji w dalszej kolejności wobec osoby wymagającej opieki, gdy osoby zobowiązane w pierwszej kolejności nie legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Skarga konstytucyjna dotyczy art. 17 ust. 1a pkt 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych (w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2023 r.). Przepis ten uniemożliwia przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego osobom sprawującym opiekę nad osobą z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności (lub dzieckiem z orzeczeniem o niepełnosprawności wymagającym stałej opieki, rehabilitacji i wsparcia w edukacji), jeżeli opiekun nie jest spokrewniony w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki. Problem powstaje w sytuacji, gdy osoby najbliższe, formalnie zobowiązane w pierwszej kolejności do alimentacji, nie posiadają orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności, lecz z obiektywnych przyczyn nie są w stanie realnie i efektywnie sprawować opieki nad osobą wymagającą wsparcia.
Na gruncie sprawy będącej przedmiotem skargi konstytucyjnej wnuczce (niespokrewnionej w pierwszym stopniu z osobą, nad którą jest sprawowana opieka) prawo do świadczenia pielęgnacyjnego mogłoby – przy spełnieniu innych warunków ustawowych – przysługiwać wyłącznie wtedy, gdyby dzieci babci (osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą wsparcia) legitymowały się orzeczeniami o znacznym stopniu niepełnosprawności.
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich samo kryterium orzeczonego znacznego stopnia niepełnosprawności spokrewnionego w pierwszym stopniu potencjalnego opiekuna osoby z niepełnosprawnością, samodzielnie, tj. bez odniesienia do sytuacji faktycznej i zindywidualizowanych okoliczności, nie może być uznane za kryterium zobiektywizowane i konkretne w aspekcie możliwości wypełnienia warunku rezygnacji z zatrudnienia w związku z podjęciem się opieki, a także w kontekście przesunięcia uprawnienia do świadczenia pielęgnacyjnego na osoby spokrewnione w dalszej kolejności.
Co więcej, kryterium to zestawione z innymi przepisami ustawy, nie realizuje należycie celów i zadań określonych w art. 17 u.ś.r. Z treści art. 17 ust. 1 wynika, że celem świadczenia pielęgnacyjnego jest zapewnienie materialnego wsparcia osobom, które rezygnują z zatrudnienia lub go nie podejmują w związku z koniecznością opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, wobec którego spoczywa na nich potencjalny obowiązek alimentacyjny.
Orzecznictwo sądów administracyjnych i Trybunału Konstytucyjnego jednoznacznie potwierdza, że świadczenie pielęgnacyjne pełni funkcję kompensacyjną. Po pierwsze, stanowi częściową rekompensatę strat finansowych opiekuna spowodowanych koniecznością rezygnacji z aktywności zawodowej. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 20 kwietnia 2017 r. (I OSK 3269/15) podkreślił, że świadczenie to „ma zastąpić dochód wynikający ze świadczenia pracy, której nie może podjąć osoba pielęgnująca”. Podobnie uchwała siedmiu sędziów NSA z 11 grudnia 2012 r. (I OPS 5/12) wskazała, że świadczenie to jest formą finansowej rekompensaty uzupełnionej o opłacanie składek emerytalno-rentowych.
Po drugie, jak konsekwentnie podkreśla Trybunał Konstytucyjny, świadczenie pielęgnacyjne służy nie tylko samemu opiekunowi, lecz całej rodzinie, w szczególności zaś osobie z niepełnosprawnością. W wyroku z 18 listopada 2014 r. (SK 7/11) Trybunał wskazał, że jego zasadniczym celem jest „częściowe pokrycie wydatków ponoszonych przez rodzinę w związku z koniecznością zapewnienia opieki i pielęgnacji”. Podobnie w wyroku z 21 października 2014 r. (K 38/13) stwierdzono, iż świadczenia opiekuńcze mają charakter rekompensacyjny i stanowią formę pomocy zarówno dla opiekuna, jak i dla osoby wymagającej wsparcia, która jest ich faktycznym beneficjentem. Już w wyroku z 19 listopada 1996 r. (K 7/95) Trybunał podkreślał, że współczesny system zabezpieczenia społecznego musi odpowiadać usprawiedliwionym potrzebom osób, które utraciły zdolność do pracy lub zostały obciążone nadmiernymi kosztami utrzymania rodziny.
Rzecznik zauważa, że regulacje ustawowe dotyczące dostępu do świadczenia pielęgnacyjnego powinny stanowić, w ramach systemu zabezpieczenia społecznego, instrumentarium gwarantujące osobom potrzebującym zaspokojenie niezbędnych potrzeb. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, iż „nałożony na ustawodawcę obowiązek urzeczywistnienia wyrażonych w Konstytucji RP gwarancji socjalnych w drodze stosownych regulacji normatywnych nie oznacza obowiązku maksymalnej rozbudowy systemu świadczeń. Obowiązek ten musi być natomiast rozumiany jako nakaz urzeczywistnienia poprzez regulacje ustawowe treści prawa konstytucyjnego w taki sposób, aby z jednej strony uwzględniało istniejące potrzeby, z drugiej możliwości ich zaspokojenia.