pytanie prawne do Sądu Najwyższego w sprawie rozbieżności w orzecznictwie sądów w wykładni przepisów dotyczących procedury ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie z dnia 2025-07-08.
pytanie prawne do Sądu Najwyższego w sprawie rozbieżności w orzecznictwie sądów w wykładni przepisów dotyczących procedury ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie.
W związku z ujawnionymi rozbieżnościami w orzecznictwie sądowym w wykładni przepisów prawa, dotyczącymi długości okresu kary pozbawienia wolności, po upływie którego osoba skazana na karę dożywotniego pozbawienia wolności nabywa uprawnienie do zainicjowania procedury ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie Rzecznik Praw Obywatelskich skierował wniosek do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów.
Rzecznik wystąpił do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym dotyczącym nowelizacji art. 78 § 3 Kodeksu karnego, która weszła w życie 1 października 2023 r. Chodzi o fundamentalną kwestię: kiedy osoba skazana na karę dożywotniego pozbawienia wolności nabywa prawo do ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Przed nowelizacją granicą tą było 25 lat. Po zmianach – 30 lat. Wydaje się to prostą modyfikacją, ale jej konsekwencje prawne, konstytucyjne i praktyczne są bardzo poważne.
Rzecznik, kierując swoje pytanie do Sądu Najwyższego, podnosi, że nowelizacja, a zwłaszcza przepis przejściowy zawarty w art. 23 ustawy zmieniającej, wywołała chaos w orzecznictwie. Jedne sądy stosują nową, zaostrzoną wersję przepisu do wszystkich skazanych – bez względu na datę popełnienia przestępstwa – powołując się na brzmienie art. 23 i tzw. zasadę bezpośredniego działania nowego prawa. Inne sądy opierają się na zasadzie lex severior retro non agit, wynikającej z art. 4 § 1 k.k. i art. 2 Konstytucji RP, i uznają, że wobec czynów popełnionych przed 1 października 2023 r. należy stosować poprzednie, łagodniejsze regulacje. Jeszcze inne podejmują próbę oceny zgodności nowego przepisu z Konstytucją i Europejską Konwencją Praw Człowieka – i na tej podstawie odmawiają jego zastosowania jako normy sprzecznej z art. 40 Konstytucji oraz art. 3 EKPC.
W uzasadnieniu wniosku Rzecznik szeroko przedstawia nie tylko samą treść zmian legislacyjnych i ich ratio legis, ale także rozbieżności w orzecznictwie sądów apelacyjnych i okręgowych w całym kraju. Rzecznik w swoim stanowisku przytoczył szereg postanowień, z których wynika, że o losie skazanego – tj. o tym, czy ma prawo starać się o zwolnienie po 25 czy dopiero po 30 latach – decyduje dziś nie przepis prawa, lecz lokalizacja zakładu karnego i pogląd orzeczniczy danego sądu. Taka sytuacja – zdaniem Rzecznika – narusza zasadę pewności prawa, równości wobec prawa i zaufania obywateli do państwa.
Rzecznik argumentuje, że art. 78 § 3 k.k. w brzmieniu obowiązującym od 1 października 2023 r., jeżeli stosowany wobec sprawców czynów popełnionych wcześniej, narusza standardy konstytucyjne i konwencyjne. Podkreśla, że z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jednoznacznie wynika, że skazany na dożywocie musi mieć realną możliwość ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie najpóźniej po 25 latach odbywania kary – w przeciwnym razie kara ta traci swój resocjalizacyjny sens i staje się środkiem eliminacyjnym, potencjalnie nieludzkim i poniżającym.
Rzecznik ponadto, zauważył, że polska regulacja może pozostawać w sprzeczności również z art. 4 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, który – podobnie jak art. 3 EKPC i art. 40 Konstytucji – zakazuje tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania. Wskazuje też, że obowiązkiem sądów powszechnych jest odmowa zastosowania przepisów sprzecznych z Konstytucją lub prawem międzynarodowym, nawet jeśli nie zostały formalnie uchylone.
Zasadniczym celem pytania skierowanego do Sądu Najwyższego jest wyjaśnienie, czy w świetle obowiązujących przepisów oraz konstytucyjnych zasad, sądy powinny stosować nowe, surowsze brzmienie przepisów wobec sprawców czynów popełnionych przed 1 października 2023 r., czy też – kierując się zasadą względniejszego prawa – nadal rozpoznawać wnioski o zwolnienie po 25 latach odbywania kary. W tle tego pytania znajduje się też szerszy problem: na ile ustawodawca może ograniczać dostęp do mechanizmów weryfikujących zasadność dalszego wykonywania kary, i czy takie ograniczenia są do pogodzenia z zasadą godności człowieka i obowiązkiem respektowania jego praw, nawet w warunkach długotrwałego pozbawienia wolności.
Wystąpienie Rzecznika ma na celu doprowadzenie do ujednolicenia linii orzeczniczej i wskazania jednoznacznych standardów, które pozwolą osobom skazanym na dożywocie na rzeczywistą ocenę ich sytuacji prawnej i korzystanie z przysługujących im uprawnień w sposób zgodny z zasadami demokratycznego państwa prawa.