Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie braku powszechnie obowiązujących przepisów regulujących zasady przeprowadzania badań kodu genetycznego DNA w sprawach cywilnych.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają skargi obywateli mających wątpliwości co do swego pokrewieństwa z dziećmi, będącymi w świetle prawa ich potomkami. Rzecznik od 2001 roku wskazywał w korespondencji z Ministrem Sprawiedliwości i Ministrem Zdrowia na konieczność uregulowania zasad przeprowadzania badań kodu genetycznego DNA w sprawach cywilnych. Wpływ, jaki wyniki badań DNA w cywilnych postępowaniach sądowych wywierają na losy licznych rodzin, prawa dziecka oraz stan cywilny jednostek, powoduje, że konieczne jest szybkie opracowanie standardów medycznych ich przeprowadzania, pozwalających na zagwarantowanie ich rzetelności i zgodności z prawdą materialną. Regulacja badań DNA w postępowaniu karnym została uchwalona już w 2004 r. Na rynku funkcjonują firmy zajmujące się testami DNA na zasadach komercyjnych. Nie istnieją regulacje prawne ani inne powszechnie obowiązujące kodeksy dobrych praktyk czy porozumienia regulujące metodologię, odpowiedzialność czy dopuszczalność testów DNA. Strukturę kodu genetycznego, pozwalającą jednoznacznie zidentyfikować osobę, należy uznać za dane osobowe. Oznacza to, że kod genetyczny osoby powinien podlegać szczególnej ochronie jako „dane wrażliwe”. Ustawa o ochronie danych osobowych zakazuje przetwarzania takich danych, a dopuszcza możliwość ich przetwarzania jedynie w ściśle określonych okolicznościach. Zdaniem Rzecznika należy rozważyć zasadność penalizacji pozaprawnego – bez zezwolenia powołanych do tego osób lub organów – pobierania próbek kodu genetycznego oraz badania i obrotu nimi. Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca się o podjęcie stosownych działań legislacyjnych.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Minister Sprawiedliwości (22.05.2014 r.) poinformował, że w przypadku przeprowadzania badań DNA na użytek procesu dotyczącego pochodzenia dziecka przepisy obowiązującego prawa zapewniają przestrzeganie uprawnień osoby badanej w zakresie prawa do informacji oraz wolnej i świadomej zgody, w tym zgody zastępczej. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera przepisów szczególnych dotyczących przeprowadzania badań DNA dla celów dowodowych. Do przeprowadzania takich badań znajdują zastosowanie przepisy dotyczące przeprowadzenia dowodu z grupowego badania krwi. Przepisy procesowe odnoszące się do przeprowadzania badań DNA dla celów dowodowych respektują autonomię osoby badanej, wykluczając dopuszczalność przeprowadzenia dowodu z DNA bez jej wiedzy czy zgody wyrażonej przez nią samą albo osobę uprawnioną do wyrażenia zgody substytucjonalnej; respektują prawo osoby badanej do uzyskania informacji o badaniu, jego celu oraz konsekwencjach prawnych zarówno jego przeprowadzenia, jak i odmowy poddania się badaniu (ocena odmowy przez sąd może prowadzić do uznania twierdzeń strony przeciwnej). Obecne regulacje respektują także prawo do prywatności osób badanych (ochrona danych osobowych). Można zatem stwierdzić, że obowiązujące przepisy procesowe w zakresie postępowania dowodowego, obejmującego także badanie DNA, w sposób prawidłowy zabezpieczają gwarancje procesowe stron i nie wymagają dodatkowych regulacji. Wobec rozwijającego się rynku badań DNA i braku jakichkolwiek regulacji prawnych w tym zakresie, a tym samym braku kontroli wykonywania testów genetycznych, istnieje potrzeba ustawowego unormowania metodologii oraz standardów dotyczących przeprowadzania badań genetycznych dla celów zdrowotnych oraz w celu określenia pokrewieństwa. Nie są to jednak zagadnienia leżące w kompetencji Ministra Sprawiedliwości. Odnosząc się do postulatu rozważenia penalizacji pobierania – bez zezwolenia – próbek kodu genetycznego, ich badania i obrotu nimi, Minister stwierdził, że przed podjęciem decyzji o penalizacji określonego zachowania konieczne jest przeprowadzenie przeglądu uregulowań znajdujących się w domenie każdej z dziedzin prawa, pod kątem wprowadzenia zmian porządkujących zasady zachowań wskazanych w wystąpieniu, jak też wzięcia pod uwagę kształtu przyszłych ustawowych regulacji. Proponowany przez ekspertów kierunek zmian legislacyjnych, wprowadzający reglamentację podmiotów upoważnionych do wykonywania testów genetycznych, jak też inicjujących takie procedury, powinien być również brany pod uwagę przy pracach zmierzających do penalizacji wskazanych w wystąpieniu Rzecznika zachowań. Niektóre sposoby uzyskania materiału biologicznego już w obecnym stanie prawnym mogą realizować znamiona czynów zabronionych (np. przestępstwo zmuszenia, naruszenia nietykalności). Zachowanie standardów ochrony w omawianym zakresie może zapewnić zarówno kontrola podmiotów wykonujących działalność leczniczą, jak i reguły odpowiedzialności karnej obowiązujące w przypadku wykonywania bez uprawnień czynności lekarza, pielęgniarki oraz diagnosty laboratoryjnego.