Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach w sprawie instytucji obrony koniecznej, jej granic oraz konsekwencji jej przekroczenia z dnia 2017-11-24.
Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach w sprawie instytucji obrony koniecznej, jej granic oraz konsekwencji jej przekroczenia.
W zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich pozostaje problematyka instytucji obrony koniecznej unormowanej w art. 25 Kodeksu karnego, a zwłaszcza jej granic oraz konsekwencji przekroczenia.
Jako przyczynę nowelizacji instytucji obrony koniecznej wskazuje się ocenę dotychczasowej praktyki stosowania prawa. Zdaniem projektodawcy najczęściej popełnianym błędem w orzecznictwie jest dokonywanie oceny niebezpieczeństwa zamachu bez uwzględnienia elementów subiektywnych, z pozycji ex post – przez pryzmat skutków obrony. Proponuje się w zamian ocenę ex ante. W opinii Rzecznika powyższy zarzut nie znajduje odzwierciedlenia w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Sądy proponują, by ocena działań obronnych nie była dokonywana przez pryzmat skutków, jakie te działania spowodowały. W przeciwnym wypadku dojdzie do podważenia istoty obrony koniecznej.
Zgodnie z orzecznictwem prawo do obrony koniecznej przysługuje zaatakowanemu zawsze i niezależnie od tego, czy np. mógł uniknąć niebezpieczeństwa związanego z zamachem przez ucieczkę, ukrywanie się przed napastnikiem, wezwanie pomocy osób trzecich, czy też poprzez poszukiwanie ochrony u znajdującego się w pobliżu przedstawiciela organów porządku publicznego. Napadnięty ma nie tylko prawo do obrony, ale i prawo do obrony skutecznej – może on użyć wszelkich środków i technik, które stworzą realną szansę na skuteczne odparcie zamachu. Wbrew twierdzeniom projektodawcy w orzecznictwie dominuje pogląd, że zaatakowany nie ma obowiązku wybrania najmniej dotkliwego środka obrony, czy też zachowania proporcji, lecz to sposób obrony i naruszane dobro napastnika nie może być w rażącej dysproporcji do okoliczności zamachu i zagrożonego dobra. Nie ma przy tym potrzeby wykazywania, że oskarżony faktycznie czuł strach przed napastnikiem.
Wątpliwości Rzecznika budzi również przyznanie skuteczniejszej ochrony mirowi domowemu niż innym dobrom jak np. życie, zdrowie, wolność osobista czy wolność seksualna. Skutkiem nowelizacji, w przypadku wtargnięcia na posesję czy kradzieży z włamaniem, możliwe będzie przekroczenie granic obrony koniecznej, podczas gdy w sytuacji przestępstwa rozboju, zgwałcenia czy usiłowania zabójstwa, przekroczenie będzie mogło skutkować przypisaniem odpowiedzialności karnej. Zdaniem Rzecznika takie rozwiązanie skutkuje nieuzasadnionym rozgraniczeniem i zróżnicowaniem zasad odpowiedzialności osoby przekraczającej granice obrony koniecznej. Obecna regulacja jest na tyle ogólna, że niezależnie od miejsca bronienia się, przy spełnieniu przesłanek pozwala na uniknięcie kary przez przekraczającego granice obrony koniecznej.
Ponadto, w ocenie Rzecznika, nowelizacja może zwiększyć uprawnienia napastnika. W przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej przez broniącego się pozwoli mu to na podjęcie skutecznych i legalnych działań w ramach obrony koniecznej. Wyłączona bowiem została karalność takiego zachowania, a nie jego bezprawność. Oznacza to, że przekraczając granice obrony koniecznej broniący się działa bezprawnie – napastnik będzie więc mógł korzystać z prawa do obrony koniecznej przeciwko broniącemu się.
Wyłączenie karalności („nie podlega karze”) jest równoznaczne z przyznaniem prokuratorowi władzy rozstrzygania tych kwestii. Tymczasem ze względu na wagę dóbr, o których przychodzi w takich sytuacjach rozstrzygać, konieczne jest zapewnienie jawności procedury oraz niezawisłość, którą dysponuje sąd, a nie prokurator.
W związku z powyższym Rzecznik przedstawił Przewodniczącemu Komisji Nadzwyczajnej spostrzeżenia, z prośbą o ich rozważenie i uwzględnienie w toku prac legislacyjnych nad projektem nowelizacji Kodeksu karnego.