Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Minister Klimatu i Środowiska w sprawie zasad naliczania opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi.

Funkcjonujący od dekady system gospodarowania odpadami komunalnymi jest przedmiotem nieustających skarg kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich. Skargi te stały się kanwą korespondencji prowadzonej przez Rzecznika z przedstawicielami właściwych ministerstw. Przedmiotem wspomnianej korespondencji były zarówno sprawy o zasadniczym znaczeniu dla praw i wolności jednostek, jak i incydentalne problemy, pojawiające się w związku z kolejnymi nowelizacjami ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (dalej jako "u.c.p.g."). Noweli tych, od początku obowiązywania aktualnego systemu, opartego na zarządzaniu gospodarowaniem odpadami komunalnymi przez gminy, było przeszło dwadzieścia, jednak nie doprowadziły one do wyeliminowania jednego z głównych - w oczach obywateli - problemów aktualnie funkcjonującego systemu, jakim są przypadki rażąco nieproporcjonalnego w stosunku do rzeczywistej ilości odpadów wytwarzanych przez danego uczestnika systemu obciążania konkretnych jednostek kosztami partycypacji w tym systemie.

RPO przypomniał, że obciążanie opłatami za gospodarowanie odpadami komunalnymi musi następować w zgodzie z wynikającą z prawa unijnego zasadą "zanieczyszczający płaci". Ustawodawca, przekazując gminom odpowiedzialność za funkcjonowanie systemu gospodarki odpadami, daje im - przynajmniej formalnie - narzędzia, które pozwalają urzeczywistnić wymogi wynikające z tej zasady. Pozostawia im bowiem znaczny margines swobody w wyborze sposobu ustalania opłat. Mogą być one ustalane: w oparciu o liczbę osób zamieszkujących daną nieruchomość, w oparciu o ilość zużytej wody na danej nieruchomości, w oparciu o powierzchnię lokalu mieszkalnego. Ustawodawca pozwala przy tym na różnicowanie stawek opłat w zależności od szeregu kryteriów, a także na stosowanie więcej niż jednej metody ustalania opłat na obszarze gminy. Alternatywą jest wprowadzenie jednolitej opłaty od gospodarstwa domowego.

Problemy gmin, wynikające z dążenia do "samofinansowania" systemu gospodarowania odpadami komunalnymi sprawiają, że najczęściej decydują się one na wybór takiej metody ustalania opłat, która zapewnia możliwie przewidywalne wpływy z tytułu opłat. W mniejszych gminach, o stałej liczbie mieszkańców, oznacza to często stosowanie najbardziej "sprawiedliwej" metody ustalania opłaty, tj. metody uzależnionej od liczby mieszkańców. Gminy większe, a także gminy charakteryzujące się dużą liczbą "nierejestrowanych" mieszkańców (gminy sąsiadujące z wielkimi miastami, gminy turystyczne) często odchodzą jednak od wspomnianej metody, na rzecz innych, umożliwiających im uzyskanie stałych i przewidywalnych wpływów z opłat, bez konieczności uciążliwych kontroli zgodności danych wynikających ze składanych deklaracji ze stanem faktycznym - tj. metod uzależnionych od ilości zużywanej wody lub powierzchni lokalu mieszkalnego (względnie jednolitej opłaty "od gospodarstwa domowego"). Jak wskazują napływające do Rzecznika skargi, stosowanie tych metod, bardzo często jest źródłem "oczywiście nieproporcjonalnego" (w stosunku do ilości wytwarzanych odpadów) obciążania niektórych uczestników systemu kosztami. Jeżeli chodzi o opłaty oparte na ilości zużywanej wody, to najczęściej wywołują one skargi osób, które z różnych względów wykazują "ponadnormatywne" zużycie wody. Wprowadzenie przez daną gminę metody opartej na powierzchni lokalu mieszkalnego (lub opłaty "od gospodarstwa domowego") wywołuje z kolei sprzeciw osób samotnych (często starszych), którym trudno jest się pogodzić z tym, że zostały obciążone tożsamymi opłatami, co wieloosobowe rodziny zamieszkujące podobne lokale. Stan taki - w świetle przytoczonego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości - uznać należy za sprzeczny z zasadą "zanieczyszczający płaci".

Przedstawiony wyżej stan rzeczy powoduje w ocenie Rzecznika konieczność interwencji ustawodawcy, który powinien zapewnić odpowiednie mechanizmy wykluczające powstawaniu sytuacji, w której niektóre podmioty są obciążane oczywiście nieproporcjonalnymi opłatami. Jest to istotne tym bardziej, że problem "rażąco zawyżonych" opłat dotyka często grup szczególnie wrażliwych (np. seniorów).

Rzecznik zwrócił się zatem do Minister z prośbą o ustosunkowanie się do przedstawionego problemu.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Klimatu i Środowiska w piśmie z 22 kwietnia 2022 r. poinformował, że sytuacja na krajowym rynku gospodarki odpadami komunalnymi jest monitorowana przez resort i stanowi przedmiot nieprzerwanej analizy prowadzonej w Ministerstwie Klimatu i Środowiska. M.in. powołano Zespół doradczy do spraw systemowych rozwiązań w zakresie gospodarki odpadami, który składa się z przedstawicieli różnych środowisk: ekspertów realizujących zadania z zakresu gospodarki odpadami na poziomie rządowym, samorządowym, w ramach działalności gospodarczej oraz naukowej. Zadaniem Zespołu jest kompleksowa analiza systemu gospodarki odpadami, identyfikowanie aktualnych problemów oraz przedstawianie rekomendacji w zakresie możliwych do wprowadzenia rozwiązań m.in. dotyczących kwestii naliczania opłat od mieszkańców. Sekretarz Stanu wskazał także, iż w ramach tzw. Programu „Czystość Plus”, w dniu 11 sierpnia 2021 r. uchwalono ustawę o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz ustawy o odpadach, która zawiera rozwiązania mające na celu ustabilizowanie cen za odbiór i zagospodarowanie odpadów komunalnych.