Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w kwestii regulacji wykonywania kontaktów między rodzicami a małoletnimi dziećmi z dnia 2023-02-09.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w kwestii regulacji wykonywania kontaktów między rodzicami a małoletnimi dziećmi.
W zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich pozostają problemy, jakie mogą napotykać sądy orzekające o sposobie realizacji kontaktów dziecka z jednym z rodziców, w sytuacji, gdy rodzice nie żyją razem. Rzecznik przywołał wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 czerwca 2022 r. (sygn. akt SK 3/20), w którym Trybunał uznał, że dyspozycje art. 59815 § 1 i art. 59816 § 1 k.p.c., mimo że odnoszą się do osoby rodzica dziecka (bądź opiekuna), wkraczają swym zakresem stosowania w sferę autonomii dziecka wówczas, gdy nie ma ono woli kontaktu z rodzicem.
TK podkreślił, że wola każdego człowieka jest elementem jego życia osobistego, podlegającego ochronie prawnej i objętego gwarancją dysponowania tym dobrem według własnego uznania w myśl art. 47 Konstytucji. Mechanizm prawny, który umożliwia stosowanie sankcji finansowych wobec osoby sprawującej pieczę nad dzieckiem w sytuacji, w której nie wykonuje ona nałożonych na nią obowiązków dotyczących kontaktu dziecka, ale z powodu uwzględnienia woli (zdania) właśnie dziecka, uznać należy za niezgodny z przywołanymi przepisami Konstytucji. Działania rodziców w ramach pieczy nad dzieckiem i jego reprezentowania powinny być bowiem podejmowane z poszanowaniem godności i praw dziecka. Art. 48 ust. 1 zd. drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji, nakazujące zapoznanie się z opinią dziecka w jego własnych sprawach oraz uszanowanie zajętego przez nie stanowiska w miarę możliwości i z uwzględnieniem stopnia jego dojrzałości, nie mogą pozostać przepisami pozbawionymi bezpośredniego skutku prawnego. W opinii TK, sąd opiekuńczy, wydając postanowienia w trybie art. 59815 § 1 i art. 59816 § 1 k.p.c. powinien być obowiązany do samodzielnego wysłuchania dziecka przed podjęciem decyzji w sprawach dotyczących jego osoby, jeżeli rozwój umysłowy dziecka, stan zdrowia i stopień jego dojrzałości na to pozwalają, a ponadto obowiązany jest w miarę możliwości uwzględnić jego rozsądne życzenia.
Rzecznik wskazał, że realizacja ww. wyroku TK może napotykać na trudności. Sam Trybunał w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że "skutkiem niniejszego wyroku nie jest utrata mocy obowiązującej przez art. 59815 § 1 oraz art. 59816 § 1 k.p.c., a tylko wyeliminowanie zakresu tych przepisów, który został wskazany w sentencji orzeczenia Trybunału jako niekonstytucyjny. Tym samym sądy opiekuńcze - przy rozpatrywaniu wniosków o zagrożenie zapłatą określonej sumy pieniężnej oraz o zobowiązanie do zapłaty tej sumy - obowiązane będą z urzędu wziąć pod uwagę, czy do niewykonania albo niewłaściwego wykonania obowiązków przez osobę, pod której pieczą znajduje się dziecko, doszło w wyniku uwzględnienia woli dziecka". Oznacza to, że aktualnie ocena, czy dany sąd realizuje w praktyce orzeczniczej wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 3/20, możliwa jest wyłącznie w toku postępowania odwoławczego, przy tym brak jest w przepisach jednoznacznych wytycznych, w jaki sposób sąd meriti ma swoje obowiązki w tej kwestii wykonywać.
W ocenie Rzecznika nie można poprzestać wyłącznie na nałożeniu na sądy obowiązku uwzględniania treści wyroku Trybunału w ramach rozpoznawania omawianej kategorii spraw. Istnieje potrzeba podjęcia działań legislacyjnych zmierzających do dokonania zmian istniejących regulacji, celem zagwarantowania właściwej realizacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 3/20. Wnikliwego rozważenia wymaga ocena, w jaki sposób uwzględnić w treści przepisów dotyczących wykonywania kontaktów z dzieckiem regulacje art. 72 ust. 3 Konstytucji, ale i systemowa ocena treści innych przepisów k.p.c., to jest art. 2161 oraz 576 § 2 k.p.c. z punktu widzenia zapewnienia należytej wagi woli dziecka przy wydawaniu rozstrzygnięć. Jak wynika z doniesień prasowych, obecnie Komisja Ustawodawcza Senatu również dostrzega konieczność zmian legislacyjnych w tej sferze - zasadna zatem wydaje się koordynacja działań legislacyjnych. Zdaniem RPO warto rozważyć podjęcie szerszej nowelizacji przepisów regulujących wykonywanie kontaktów z dzieckiem, w postaci przede wszystkim uproszczenia i sprowadzenia do jednego etapu procedury orzekania oznaczonej sumy pieniężnej, i rozważenie możliwości uniemożliwienia stosowania tej procedury do "odzyskiwania" alimentów, orzekanych w innym postępowaniu od rodzica uprawnionego do kontaktów.
Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o przedstawienie stanowiska w kwestii potrzeby podjęcia działań legislacyjnych celem zapewnienia realizacji omawianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego, jak również o poinformowanie o kierunku, w jakim będą iść ewentualnie planowane zmiany.