Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie braku implementacji do polskiego porządku prawnego przepisów Parlamentu Europejskiego i Rady odnośnie dostępu do adwokata w postępowaniu karnym z dnia 2024-08-08.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie braku implementacji do polskiego porządku prawnego przepisów Parlamentu Europejskiego i Rady odnośnie dostępu do adwokata w postępowaniu karnym.
W stałym zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich pozostaje problematyka braku implementacji do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2013/48/UE z 22 października 2013 r. w sprawie dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumienia się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności, a także uzupełniającej dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/19192 z 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania.
Zgodnie z art. 15 dyrektywy 2013/48/UE, powinna być ona transponowana do krajowego porządku prawnego do 27 listopada 2016 r. Co do dyrektywy 2016/1919/UE, termin upłynął 5 maja 2019 r. Niestety, strona polska do dziś nie przyjęto aktów normatywnych w celu ich wykonania.
Według Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej dyrektywa wiąże państwo członkowskie w zakresie rezultatu, który ma zostać osiągnięty, pozostawiając mu swobodę wyboru formy i środków jej wdrożenia. Skutkiem braku transpozycji może być bezpośrednie jej stosowanie przez sądy w miejsce przepisów z nią sprzecznych i podważanie legalności czynności procesowych postępowania przygotowawczego, sprzecznych z dyrektywą. Jak wskazuje orzecznictwo, w niektórych sprawach sądy były już zmuszone do bezpośredniego stosowania dyrektyw, aby zachować podstawowe gwarancje procesowe dla osób podejrzanych i oskarżonych.
We wcześniejszej korespondencji z resortem sprawiedliwości Rzecznik przedstawiał wątpliwości co do zgodności uregulowań karnoprocesowych z dyrektywą 2013/48/UE, które wobec braku jej implementacji i konieczności realizacji gwarancji procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, nadal zachowują aktualność i wymagają wdrożenia. Są to: różnica co do zakresu pojęcia oskarżony i podejrzany; brak efektywnego dostępu do adwokata lub radcy prawnego dla osoby podejrzanej; brak poufności kontaktów podejrzanego lub oskarżonego z ich adwokatem lub radcą prawnym zarówno w czasie spotkań, prowadzenia korespondencji, rozmów telefonicznych oraz innych form porozumiewania się, dozwolonych z mocy prawa krajowego; brak odpowiedniego trybu przesłuchania podejrzanego bez obrońcy, w tym zaskarżalności tak przeprowadzonej czynności i jej skutków dowodowych oraz brak zapewnienia efektywnego prawa do skorzystania przez osoby podlegające europejskiemu nakazowi aresztowania z prawa do ustanowienia adwokata w państwie wydania nakazu.
Wobec braku możliwości podjęcia kroków prawnych w kraju, zwłaszcza w sytuacji braku niezależnego Trybunału Konstytucyjnego, który mógłby stwierdzić niezgodność pominięcia ustawodawczego z wiążącymi Polskę normami prawa międzynarodowego i europejskiego, Rzecznik był również zmuszony skierować 14 lutego 2021 r. do Komisarza ds. sprawiedliwości oficjalną prośbą o rozważenie skorzystania z uprawnienia wszczęcia przez KE procedury przeciwnaruszeniowej, by doprowadzić do zgodności prawa polskiego z przepisami dyrektyw.
Sytuacji normatywnej co do dyrektywy 2013/48/UE nie zmieniło także wejście w życie 15 lutego 2024 r. ustawy z 14 kwietnia 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Wskazuje na to uzasadnienie projektu, jak również analiza wprowadzonych regulacji, które dotyczą gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym.
Odnosząc się zaś do dyrektywy 2016/1919/UE, dla jej implementacji niezbędne jest, aby każda osoba pozbawiona wolności, która spełnia warunek przyznania pomocy prawnej z urzędu mogła ją otrzymać - jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem. Konieczne w tym zakresie jest wprowadzenie podstawowych zmian: systemu doraźnej, tymczasowej, na żądnie pomocy prawnej z urzędu przed przesłuchaniem lub przed przeprowadzeniem czynności dochodzeniowo-śledczych i dowodowych; obrońcy z urzędu w państwie wydania europejskiego nakazu aresztowania.
Rzecznik wyraził nadzieję, że w ślad za petycją Naczelnej Rady Adwokackiej z 5 stycznia 2024 r., która wnosi o podjęcie inicjatywy ustawodawczej co do zmiany art. 245 k.p.k., pójdą zapowiedziane przez Ministerstwo Sprawiedliwości propozycje legislacyjne, na początek w zakresie wdrażającym regulacje unijne.
Petycja proponuje dodanie do art. 245 k.p.k.: "§ 4. Jeżeli zatrzymany chce skorzystać z uprawnienia, o którym mowa w § 1, lub z jego udziałem mają być wykonywane czynności, o których mowa w § 5, a nie ma adwokata lub radcy prawnego ustanowionego z wyboru, przed przystąpieniem do czynności procesowych z udziałem tego zatrzymanego należy wyznaczyć mu adwokata lub radcę prawnego z urzędu. Przepis art. 78 stosuje się odpowiednio. Wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego może dokonać prezes lub referendarz sądowy sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy. § 5. W przypadku wykonywania czynności procesowych lub dowodowych z udziałem zatrzymanego należy wykonać te czynności z udziałem adwokata lub radcy prawnego, w tym ustanowionego z urzędu".
Wobec powyższego Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o analizę zaprezentowanych problemów i rozważenie zainicjowania działań legislacyjnych adekwatnych do przedstawionej propozycji.