Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie braku sądowej kontroli orzeczeń prokuratora w przedmiocie odmowy dopuszczenia w postępowaniu przygotowawczym pełnomocnika osoby niebędącej stroną z dnia 2024-08-27.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie braku sądowej kontroli orzeczeń prokuratora w przedmiocie odmowy dopuszczenia w postępowaniu przygotowawczym pełnomocnika osoby niebędącej stroną.
W zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich pozostaje problematyka dotycząca wyłączenia sądowej kontroli orzeczeń prokuratora w przedmiocie odmówienia dopuszczenia w postępowaniu przygotowawczym pełnomocnika osoby niebędącej stroną, także w aspekcie niezgodności tych uregulowań z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 2 Konstytucji jako zamykających drogę sądową w przypadku wydania przez prokuratora decyzji odmownej, dodatkowo ukształtowanej w oparciu o ocenne przesłanki.
Analiza wskazanego zagadnienia została zainicjowana w Biurze RPO w 2014 r. i podniesiona w trzech kolejnych wystąpieniach z dnia: 15 września 2014 r., 12 października 2018 r. oraz 1 kwietnia 2020 r., w których poprzedni Rzecznicy zwrócili się do Ministra Sprawiedliwości o dokonanie analizy opisanej instytucji i podjęcia odpowiednich zmian legislacyjnych w tym przedmiocie. W wystąpieniach tych wskazane zostało m.in., że odmowa dopuszczenia przez prokuratora do udziału w postępowaniu przygotowawczym pełnomocnika osoby nie będącej stroną mieści się w pojęciu sprawy na gruncie art. 45 ust. 1 Konstytucji, a także ingeruje w konstytucyjnie chronione prawa i w tym stanie rzeczy winien mieć zastosowanie, na zasadzie art. 77 ust. 2 Konstytucji, zakaz zamykania drogi sądowej w przypadku wydania przez prokuratora decyzji na podstawie art. 87 § 3 k.p.k., tym bardziej, że decyzja ta wydawana jest w oparciu o ocenne przesłanki. Niestety, do dziś nie nastąpiły pożądane i zapowiadane wówczas zmiany.
Odnosząc się do powołanych wzorców konstytucyjnych, w pierwszej kolejności wskazać należy, że w odróżnieniu od prawa do obrony i związanego z tym posiadania obrońcy, na gruncie ustawy zasadniczej nie znajdziemy gwarancji do korzystania z fachowej pomocy pełnomocnika celem obrony swoich interesów procesowych. Nie można również założyć, że ograniczenie kontroli wydanej decyzji do oceny prokuratorskiej ex nomine zamyka drogę sądową na poziomie art. 77 ust. 2 Konstytucji, jeśli przy tym zważymy, że wskazany przepis chroni jedynie prawa zagwarantowane konstytucyjnie. Oznacza to, że przy ocenie danej sytuacji trzeba rozważyć, czy odmowa dopuszczenia pełnomocnika nie uderza również in concreto w inne wartości obwarowane gwarancją konstytucyjną, jak: prawo do ochrony własności, wolność osobistą czy prawo do obrony. Warto jednak przy tym zasygnalizować, że Trybunał Konstytucyjny podkreśla w innych swoich orzeczeniach, iż nawet wielokrotne ponawianie kontroli dokonywanej przez prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem prowadzącym postępowanie, nie może równoważyć braku kontroli dokonywanej przez sąd.
Dodatkowo Rzecznik podkreślił, że w sytuacji opisanej w art. 87 § 2 k.p.k. nie mamy do czynienia ze stroną postępowania, a rozstrzygnięcie zapadające na koniec nie prowadzi do merytorycznego rozstrzygnięcia sporu dotyczącego tej osoby, w tym wymierzenia jej odpowiedzialności karnej. Z tych racji, aby ocenić kolizję opisywanej normy procesowej z art. 45 ust. 1 Konstytucji, należy pamiętać, że prawo do sądu nie ogranicza się wyłącznie do sądowego wymiaru sprawiedliwości, ale również, co było jej pierwotną cechą, do sądowej kontroli aktów władzy publicznej rozstrzygających o sytuacji jednostki. W tym sensie należy postrzegać konieczność sądowej kontroli decyzji o odmowie dopuszczenia pełnomocnika do czynności postępowania przygotowawczego jako element ochrony przed arbitralnością organów władzy. Celem istnienia prawa do sądu jest zapewnienie jednostce ochrony przed arbitralnością władzy, stąd decydujące jest pojęcie "sprawy" na tle art. 45 ust. 1 Konstytucji, którą w świetle decyzji, o jakiej mowa w art. 87 § 3 k.p.k. jest także ochrona osoby niebędącej stroną przed arbitralnym przesądzeniem przez organy prokuratorskie o braku interesu prawnego tej osoby, który byłby zagrożony w postępowaniu i wymagałby ochrony przez fachowego pełnomocnika.
RPO zaproponował rozwiązanie, które zastało już wyartykułowane w opinii Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego z 2014 r., będące odwzorowaniem zażalenia na odmowę wszczęcia i umorzenia postępowania przygotowawczego, polegające na skierowaniu zażalenia do prokuratora bezpośrednio przełożonego z obowiązkiem przekazania tego środka bezpośrednio do sądu w razie nieuwzględnienia zażalenia. Jest to rozwiązanie z pewnością przyśpieszające postępowanie wpadkowe, a jednocześnie nadal umożliwiające prokuratorowi konwalidowanie wadliwej decyzji, bez potrzeby uruchamiania instancji sądowej.
Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o dokonanie analizy poruszonych w wystąpieniu problemów i rozważenie zainicjowania działań legislacyjnych w tym zakresie.